رۆژنامه‌وانى 
رۆژنامه‌وانى – سلێمانى: لەگەڵ زیادبوونی ژمارەی كەناڵەكانی راگەیاندن لە كوردستاندا دیاردەی هەڵەی زمانەوانی و دارشتن رووی لە زیادبوون كردووە، ئەو دیادەیەش خۆی لە بەهەڵە بەكارهێنانی وشە و زاراوە و شێوازی داڕشتن و هەڵەی ماناییدا دەبینێتەوە، بۆ دەربازبوون لەو دیاردەیە و دووبارە نەبوونەوەی ئەو هەڵانە، پێویستە سەرەتا دەستنیشان بكرێن ئەوسا كار بۆ راستكردنەوەیان بكرێت. هەوڵدەدەین لێرەدا بەپێی توانا هەندێكیان روونبكەینەوە:
لەڕووی رێزمانییەوە
**دیاردەیەكی نێو داڕشتن و نووسینی رۆژنامەنووسی ئەمڕۆی كوردستان، بەهەڵە بەكارهێنانی تاك و كۆیە لە رستەكاندا، كە راستییەكەی ئەوەیە بۆ بكەری تاك كردارەكان دەبێت بە تاك بەكار بهێنرێن و بۆ بكەری كۆش دەبێت كردارەكان بە كۆ بەكاربهێنرێن. بۆنموونە نابێت بنووسرێت “سەدان یەكەی نیشتەجێبوون بۆ كرێنشینان دروست دەكرێت” بەڵكو راستەكەی ئەوەیە بنووسرێت “دروست دەكرێن”. هەر لەم چوارچێوەیەدا زۆربەی رۆژنامەنووس و موحەریرەكان لە جیاكردنەوەی وشە تاك و كۆكاندا دەكەونە هەڵەوە، بۆ نموونە وشەی “گرووپ” راستە گوزارشت لە كۆمەڵێك دەكات كە لەناو یەك چوارچێوەدا كۆبوونەتەوە، بەڵام لەكاتی بەكارهێناندا وەك وشەیەكی تاك مامەڵەی لەگەڵدا دەكرێت، وەك: “گرووپی قەیرانە نێودەوڵەتییەكان لێكدانەوەی هەڵە بۆ كەركوك دەكات” نەك “دەكەن”. یان لە نموونەی “وەفدی عیراق بەشداری لە كۆبوونەوەكانی كۆمەڵەی گشتی نەتەوەیەكگرتووەكاندا دەكەن” راستییەكەی ئەوەیە بنووسرێت: ” وەفدی عیراق بەشداری لە كۆبوونەوەكانی كۆمەڵەی گشتی نەتەوەیەكگرتووەكاندا دەكات” بەهەمان شێوە وشەكانی “وەفد، گەل، نەتەوە، میللەت، جیهان، شار، گوند و هتد…” دەبێت لە رستەدا مامەڵەی وشەیەكی تاكیان لەگەڵ بكرێت.
** زۆر كردار لە نووسین و دارشتنی كوردیدا پێویستە لە كۆتایی رستەدا بەكار بهێنرێن، بەڵام جاری واهەیە رۆژنامەنووس و موحەریرە كوردەكان لەم رێچكەیە لادەدەن و كردارەكە ناخەنە كۆتایی رستەكەوە، وەك: “نوێنەرانی كورد، پەرۆشییان هەیە بۆ مەسەلە نەتەوەییەكان” كە راستییەكەی ئەوەیە بوترێت: “نوێنەرانی كورد، پەرۆشییان بۆ مەسەلە نەتەوەییەكان هەیە” یان “بەغدا پشتوانی دەكات لە هەرێمەكان” كە راستییەكەی ئەوەیە بوترێت: “بەغدا پشتیوانی لە هەرێمەكان دەكات”.
** بەكارهێنانی دوو كرداری دژ بەیەك لەرووی زەمەنەوە لە یەك رووداوادا، هەڵەیەكی زەق و بێ پاساوە، وەك: “عیراق بەرەو جەنگی تایفی دەچێت و ئاسۆش روون نەبوو” كە راستییەكە ئەوە بوترێت ” عیراق بەرەو جەنگی تایفی دەچێت و ئاسۆش روون نییە”. یان “ئاماژەی بۆ ئەوەش كرد كە كشانەوەی كارمەندی دیكەش بەدەوامە بەتایبەت لەدوای ئەوەی لەلایەن تیرۆریستانەوە نامەی هەڕەشەی كوشتنیان ئاراستەدەكرێت”.
**هەندێك لە نووسەر و رۆژنامەنووسەكان بەشێوەیەكی نەشیاو و دوور لە بنەمای رێزمانی و رێنووس، خاڵبەندی بەكاردەهێنن وەك دانانی چەند نیشانەی پرسیار یان سەرسوڕمان لەسەر یەك “؟؟؟؟” ، “!!!!”، پێویستە لە بەكارهێنانی ئەو نیشانانەی خاڵبەندیدا زیادەڕۆیی نەكرێت و لەیەك نیشانە زیاتر دانەنرێت.
**زۆرجار موحەریر و رۆژنامەنووسان جیاوازی ناكەن لە نێوان “دا”ی پاشگر و “دا”ی كرداردا. بۆ ئەم كێشەیە باشترە “دا”ی پاشگر كە بەردەوام لەدوای ئامڕازی “لە”وە دێت، لەكاتی نووسیندا بلكێندرێت بە وشەی پێش خۆی وەك: “لە عیراقدا، لەم هەلومەرجەدا، لە كوردستاندا”، بۆ نووسینی “دا”ی كرداریش پێویستە بەجیا بنووسرێت، وەك: “بڕیاری دا، پارەی دا، بانگی دا، گیانی لەدەست دا”.
**پێویستە رۆژنامەنووس و موحەریر بزانن كە راناوەكان چۆن بەكاردەهێنن، بۆنموونە هەندێك دەنووسن: “بەرپرسەكە ئاماژەی بۆ ئەوەش كرد كە ناتوانین ئەو داواكارییانە جێبەجێ بكەین” ئەمە هەڵەیەكی زەق و نەشیاوی رێزمانی و دارشتنی تێدایە ئەویش ئەوەیە كە كاتێك كەسی قسەكەر كە رۆژنامەنووسەكە یان موحەریرەكەیە قسەیەك دەگێڕێتەوە، دەبێت وەك خۆی قسەبكات و راناوەكانی كەسانی باسكراو بە نادیار بهێنێت، نەك ئەوانیش وەك قسەكەر دەربكەون، لەو نموونەیەی پێشوودا پێویستە بنووسرێت: ” بەرپرسەكە ئاماژەی بۆ ئەوەش كرد كە ناتوانن ئەو داواكارییانە جێبەجێ بكەن”.
**یای نسبە لە زۆربەی حاڵەتەكاندا بەهەڵە بەكاردێت، بۆنموونە كورد ناڵێت “دەستووری عیراقی، سوپای عیراقی، پەرلەمانی عیراقی” بەڵكو دەڵێت “دەستووری عیراق، سوپای عیراق، پەرلەمانی عیراق”. لەراستیدا نسبەی هەندێك لەوشەكان بەهەڵە بەكارهێنراوە كە نامۆیە بە زمانی كوردی وەك “یاریزانێكی ئەمریكی، فڕۆكەیەكی روسی، وڵاتێكی ئەوروپی” كە راستەكەیان ئەوەیە بڵێین “یاریزانێكی ئەمریكایی، فڕۆكەیەكی روسیایی، وڵاتێكی ئەوروپایی”. هەروەها هەڵەیەكی باو هەیە كە لە ناوی فراكسیۆنی هاوپەیمانی كوردستان لە پەرلەمانی عیراق زۆر دووبارە دەبێتەوە كە دەوترێت “فراكسیۆنی هاوپەیمانی كوردستانی” وەكو بەكارهێنانە عەرەبییەكەی كە لە بنەڕەتدا راستییەكەی ئەوەیە بوترێت “فراكسیۆنی هاوپەیمانی كوردستان” بەبێ “ی”.
**دەبێت موحەریر وریابێت لە بەكارهێنانی ئامڕازەكان لەگەڵ كردارەكاندا، بۆنموونە نابێت بنووسرێت: “سەرۆك تاڵەبانی پشتیوانی لە دەستپێكردنەوەی پێنج قۆڵی دووپات دەكاتەوە” چونكە “پشتیوانی” یان لە شتێك “دەكرێت” یاخود بۆ شتێك “دەردەبردرێت و دووپاتدەكرێتەوە”، كەواتە ئەگەر ئامرازی (بۆ) بەكاربهێنین ئەوا دەبێت كردارەكە “دەردەبردرێت و دووپاتدەكرێتەوە” بێت و ئەگەر ئامڕازی (لە) بەكاربهێنین، دەبێت بنووسین “دەكات”.
**نەشیاوە راناوی لكاو بۆ ناوی پێش خۆی بگەڕێتەوە، بەڵكو دەبێت بۆ ناوی پاش خۆی بگەڕێتەوە و دەبێت رێگە لەو حاڵەتە لە نووسیندا بگیرێت، بۆ نموونە كە دەنووسرێت “باشووری سودان ئاڵاكەی لە نەتەوەیەكگرتووەكان دەشەكێتەوە” هەڵەیە، چونكە راناوی كەسی سێیەمی تاك لە “ئاڵاكەی”دا بۆ باشووری سودان دەگەرێتەوە كە پێش خۆی هاتووە و راستەكەی ئەوەیە بۆ ناوی پاش خۆ بگەڕێتەوە و بنووسرێت: “ئاڵاكەی باشووری سودان لە نەتەوەیەكگرتووەكان دەشەكێتەوە”.
** بەكارهێنانی دوو كردار لەیەك رستەدا لەلایەك رستەكە لاواز دەكات و لەلایەكی تریشەوە سەر لە گوێگر و بینەر و خوێنەر تێك دەدات، بۆیە هەتا بتوانرێت رستەی دوو كرداری كەمبكرێتەوە باشە. وەك: “عیراقییە داوا دەكات مالكی دەستلەكاربكێشێتەوە” لەبری ئەوە بنووسرێت “عیراقییە داوای دەستلەكاركێشانەوەی مالكی دەكات”.
لەرووی رێنووس و خاڵبەندییەوە
*لەدوای “رایگەیاند، روونیكردەوە، ئاماژەی بۆ ئەوەكرد، دووپاتیكدەوە، جەختی كرد، ئاشكرای كرد، بڵاوكردەوە” پێویست ناكات نە دووكەوانەی ئقتیباس (“) نە فاریزە (،) یان فاریزەی خاڵدار (؛) بنووسرێت، بەڵكو ئەو زانیارییەی كە لەدوای ئەو وشانەوە دێت هەڵدەهێنجرێت بۆیە پێویست ناكات جیابكرێتەوە، چونكە دەق نییە.
*لەدوای “وتی، وتیشی، نووسیویەتی، دەڵێت، ” زانیارییەك دێت كە بەدەق وەردەگیرێت، بۆیە پێویستە بخرێتە نێوانی دوو جوت كەوانەی بچووك (“).
* بەكارهێنانی دوو پیتی (و) لە سەرەتای وشەدا هەڵەیە، چونكە هەموو پیتێكی (و) لەسەرەتای وشەدا بە درێژی دەخوێندرێتەوە وەك (وو)، لە نموونەی وەك: (ووزە، ووڵات، ووتار، ووتەبێژ و هتد…..) كە راستەكەی (وزە، وڵات، وتار، وتەبێژ)ە.
* هەندێك وشە هەن كە بەهەڵە بەیەك (و) بەكاردەهێنرێن وەك: (رۆژنامەنوس، بو، هاوڵاتی، ئابوری، باشور، باكور، سوك، نوسین، نمونە و هتد) كە راستییەكەی (رۆژنامەنووس، بوو، هاووڵاتی، ئابووری، باشوور، باكوور، سووك، نووسین، نموونە)ە.
*بەكارهێنانی (ڕ) لەسەرەتای وشەدا هەڵەیە، چونكە هەموو پیتێكی (ر) لەسەرەتای وشەدا بە (ڕ) دەخوێندرێتەوە، وەك: (ڕاگەیاندن، ڕووداو، ڕژێم، ڕاهێنان و هتد…) كە راستییەكەی ئەوەیە بنووسرێت: (راگەیاندن، رووداو، رژێم، راهێنان).
*بەكارهێنانی فاریزە لە نێوان ناو و نازناو یان پۆستی كەسێكدا هەڵەیە وەك “نوری مالیكی، سەرۆك وەزیرانی عیراق” و راستیەكەی ئەوەیە بنووسرێت “نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی عیراق” بەبێ فاریزەی دوای ناوەكە.
لەرووی وشەسازییەوە
*بەكارهێنانی “وەزارەتی سەرچاوە ئاوییەكان” هەڵەیە، راستییەكەی “وەزارەتی سەرچاوەكانی ئاو”ە، چونكە ئاو ناكرێت بەكۆ.
*بەكارهێنانی “میدیاكان” هەڵەیە، راستییەكەی “میدیا”یە، چونكە میدیا لەبەرامبەر وشەی (اعلام)ی عەرەبیدایە و خۆی گوزراشت لە راگەیاندن دەكات بەشێوەیەكی گشتی، هەروەها بەكارهێنانی “دەزگا راگەیاندنەكان” هەڵەیە، راستییەكەی “دەزگاكانی راگەیاندن”ە، بەهەمان شێوە ناوترێت “پارتە ئۆپۆزسیۆنەكان” ، بەڵكو دەوترێت “پارتەكانی ئۆپۆزسیۆن”.
*هەندێك جار رۆژنامەكان دەنووسن “رێكخراوە ناحكومییە ئین جی ئۆكان” كە ئەمەش هەڵەیە و پێویستە بنووسرێت “رێكخراوە ناحكومییەكان (NGO)”.
*بەكارهێنانی دەستەواژەی “گفتوگۆكردنی یاساكە” هەڵەیە، راستییەكەی “گفتوگۆكردن لەبارەی یاساكەوە یان لەسەر یاساكە”یە.
*هەروەها بەهەڵە لە رۆژنامە و كەناڵەكانی دیكەدا دەنووسرێت و دەوترێت: “رەخنەت دەكەم” چونكە راستییەكەی ئەوەیە بنووسرێت و بوترێت: “رەخنەت لێدەگرم”، هەروەها بەهەمانشێوە “ژیانكردن” كە راستییەكەی “ژیان”ە.
*لە بەكارهێنانی وشەی “حیزب” دا باشترە بەبێ “ی” بنووسرێت “حزب” ، چونكە ئەو “ی”ە لەبەرامبەر كەسرەی عەربیدا دانراوە، هەروەها بۆ ناوی “محمد” باشترە بنووسرێت “محەمەد” نەك “موحەمەد” كە ئەو “و”ە لەبەرامبەر زەممەی عەربیدا دانراوە، بەهەمان شێوە “حوسێن، خالید، فازیڵ” هەڵەن و راستییەكەیان “حسێن، خالد، فازڵ”ە.
*پێویستە جیاوازی بكرێت لە نێوان هەردوو وشەی “دەزگا” و “دامەزراوە” كە یەكەمیان لەبەرامبەر “جهاز”ی عەرەبی و دووەمیشیان لەبەرامبەر “مۆسسە” بەكاردێن.
*زۆربەی رۆژنامە و كەناڵەكانی دیكە بۆ كەسێك كە لە كێشەیەكی دیاریكراودا لەلایەن پۆلیس یان ئاسایشەوە دەستگیردەكرێت، دەنووسن “تاوانبار – مجرم، مدان” كە ئەمەش هەڵەیە، چونكە بۆ هەر كەسێك كە لە كێشەیەكی لەو جۆرەدا دەستگیربكرێت تا دادگا بڕیاری خۆی لەبارەوە دەردەكات، دەبێت بنووسرێت و بوترێت: “تۆمەتبار – متهم”.
*سەبارەت بە هەندێك ناوی شوێن، حزب و رێكخراو و رۆژنامە و هتد، وەرگێڕانیان باش نییە و تەنانەت هەڵەیە، بەڵام هەندێكجار دەتوانرێت ناوە لێكدارەوەكان وەربگێڕدرێن وەك: “رێكخراوی هیومان رایتس وۆچ” دەشكرێت بنووسرێت “رێكخراوی چاودێری مافەكانی مرۆڤ” یان ناوی لیستی “دولە القانون” دەكرێت بنووسرێت لیستی “دەوڵەتی یاسا”. بەڵام لە ناوە تاكەكاندا باشترە وەرنەگێڕدرێن وەك: لیستی “العراقیە” دەبێت بنووسرێت لیستی “عیراقییە” هەروها بۆ لیستی “الاحرار” دەبێت بنووسرێت لیستی “ئەحرار”. هەروەها بۆ حزبی “الفچیلە” دەبێت بنووسرێت حزبی “فەزیڵە”. بەڵام بۆ “اتحاد ادبا‌و العرب” دەبێت بنووسرێت “یەكێتیی ئەدیبانی عەرەب”.
*بۆ قوتابیانی سەرەتایی یان پۆلەكانی بنەڕەتی وشەی “قوتابی” بەكاردێت و بۆ ناوەندی و ئامادەیی و پەیمانگا و زانكۆ وشەی “خوێندكار” بەكاردێت، نەك وەك ئەوەی لە هەندێك كەناڵی حزبیدا بۆ هەموو ئاستەكان دەوترێت “خوێندكار” و نەك وەك ئەوەی راگەیاندنی حزبیی دیكەش “قوتابی” بۆ هەمووئاستەكان بەكاردەهێنێت.
*نووسینی وشەی “شایەنی باسە” هەڵەیە، چونكە لە “شایان”ەوە وەرگیراوە و پێویستە بنووسرێت “شایانی باسە”.
*ناوی “عمرو” واتە عەمر، لەعەرەبیدا بۆ جیاكردنەوە لە عومەر پیتی (و)ی پێوەلكێندراوە، بەڵام لە كوردیدا دەبێت بنووسرێت “عەمر” نەك “عەمرو”.
*بۆ ناوی كەس، شوێن، پێویستە بگەڕێینەوە سەر سەچاوەكەی واتە عەرەبییە یان ئینگلیزی یاخود فارسی و توركی و لەوێوە راستییەكەی وەربگرین. بۆ نموونە “ئەردۆغان” راستە نەك “ئەردۆگان” وەكو “ئۆغڵو” كە ناكرێت بنووسرێت “ئۆگلو”. هەروەها هەڵەیە بۆ ناوی “مەحمود ئەحمەدی نەژاد” بنووسرێت “نەژاد”، چونكە “ئەحمەدی نەژاد” ناوێكی لێكدراوە و یەك مانا دەبەخشێت یان “براد بیت” كە راستەكەی “براد پیت”ە. هەروەها پێویستە بۆ ناوی كەس و شوێنەكانی دیكەش بگەڕێینەوە سەر بنەڕەتەكەیان و لەوێوە وەریانبگرین نەك لەزمانێكی دیكەوە.
*بەكارهێنانی ناوی “عیراق” لە زۆر رۆژنامە و كەناڵدا هەڵەی زەقی تێدایە كە دەنووسرێت “عێراق، عیڕاق، ئێراق” لەكاتێكدا راستییەكەی “عیراق”ە.
*وشە و زاراوەكانی “شاند، رادەستكردنەوە، واژۆ، فەرمی، گشتاندن و گشتپرسی و هتد…” راستە كوردین و باشترە بەكاربهێنرێن، بەڵام دەبێت كاتێك گشتگیربكرێن كە لەلایەن كۆڕبەندێكی زانستی دانپێدانراوەوە پەسەند كرابن و بەكارهێنانیان رێگە پێدراو بێت، نەك هەر دامەزراوەیەكی میدیایی بە ئارەزووی خۆی بەكاریان بهێنێت و ئیتر هەموو دامەزراوە و كەناڵەكانی دیكە دوای بكەون و بكەونە ژێر كاریگەرییەوە و بەكاریان بهێنن.
*هەڵەیەكی نابەجێ لە رۆژنامەگەریی كوردیدا بووەتە باو و كەناڵەكان زۆر بە ئاسایی بەكاریدەهێنن، ئەویش بریتییە لە وشەكانی “پێش و بەر” بۆ نموونە دەوترێت و دەنووسرێت: “پێش دوو ساڵ لەمەوبەر” كە راستییەكەشی ئەوەیە هەر یەكێك لەو دوو وشەیە هەمان مانا دەبەخشێت و بەكارهێنانیان پێكەوە هەڵەیە، بۆیە ئەگەر “پێش دووساڵ” یان “دووساڵ لەمەوبەر” بەكاربهێنرێت هەریەكەیان بەتەنیا راستەو مانای تەواو دەدات بەدەستەوە.
*لە ریزبەندی ژمارەكاندا، پێویستە خۆبەدوور بگرین لە شێوازی داڕشتنی عەرەبی، كاتێك دەنووسرێت یان دەوترێت: “جەنگی جیهانی یەكەم” دەقاودەق لە عەرەبییەوە وەرگیراوە “الحرب العالمیە الاولی” كە راستییەكەی ئەوەیە بنووسرێت یان بوترێت: “یەكەمین جەنگی جیهان یان یەكەم جەنگی جیهان”، هەروەها بۆ “خولی دووەمی پەرلەمانی عیراق” كە راستیەكەی “دووەم خولی پەرلەمانی عیراق”ە، هەروەها بۆ “كۆنگرەی سێیەمی سەندیكای رۆژنامەنووسان” راستییەكەی “سێیەم یان سێیەمین كۆنگرەی سەندیكای رۆژنامەنووسان”ە.
* بەهۆی دزەكردنی هەندێك دەستەواژەی دەرەكی بۆ ناو زمانی كوردی زۆر دەبڕینی عەرەبی تێكەڵ بە شێوازی نووسین و داڕشتنمان بووە، وەكو”تیپی (…..) هەستا بە ئەنجامدانی چالاكییەكی هونەری” كە ئەمەش هەڵەیە و دەقاودەق وەرگێڕانی حەرفی “قام بـ” عەربییە، بۆیە كورد دەڵێت: “تیپی (…..)چالاكییەكی هونەری ئەنجام دا یان پێشكەش كرد”. هەر لەو نموونەیە دەستەواژەكانی ” هەستا بە نووسینی ، هەستا بە كوشتنی ” راستییەكانیان ئەوەیە بنووسرێت “نووسی ، كوشتی “.
* هەر لە ژێر كاریگەری دزەكردنی دەربڕینە دەرەكییەكانەوە، رۆژنامەنووس و موحەریرە كوردەكان دەنووسن “ناڕێكخراو ، نا شەفاف ، نا ئارام ، بێ توانا ، بێ ئەزموون” كە راستترە بنووسرێت “بێسەروبەر ، شاراوە ، گرژ ، لاواز ، نەشارەزا”.
* زۆرجار رستەیەكی لەم شێوەیە بەكاردەهێنرێت: “لە تەقینەوەیەكدا 15 كەس كوژران لەنێویاندا 6 ژن و منداڵ هەیە” ئەم داڕشتنە زۆر لە كوردییەوە دوورە و راستییەكەی ئەوەیە بنوترێت: “لە تەقینەوەیەكدا 15 كەس كوژران كە 6 ژن و منداڵیان تێدایە”.
*بەكارهێنانی وشەی “وڵاتی” لەگەڵ ناوی وڵاتانی جیهاندا زیادە و نا پێویستە وەك: “وڵاتی ئوردن، وڵاتی سوید، وڵاتی ئێران” لەكاتێدا ناوەكە خۆی گوزارشت لە وڵاتەكە دەكات و لای هەموو كەس ناسراوە ئیتر چ پێویستە وشەی “وڵاتی” بخرێتە پێش ناوەكەوە.
*هەندێك جار هەڵە لە بەكارهێنانی ناوی وڵاتان لە راگەیاندنی كوردیدا بە ئاشكرا دەردەكەوێت، وەك ئەوەی بۆ “ساحل العاج” دەنووسرێت و دەوترێت “ساحل عاج” كە راستییەكەی “كۆت دیڤوار”ە، یان ئەوەی دەنووسرێت و دەوترێت “ئەرژەنتین” كە راستیەكەی “ئەرجەنتین”ە یان دەنووسرێت و دەوترێت “یابان” كە راستییەكەی “ژاپۆن”ە یان “پەكین” كە راستییەكەی “بێجین”ە، بۆیە پێویستە بۆ نووسینی ناوی وڵاتان بگەڕێینەوە بۆ بنەڕەتی ناوەكە و لەوێوە وەریبگرین.
*رۆژنامەنووس و موحەریرەكان لە بەكارهێنانی وشەی “دیبلۆماسی” لە دوو رووەوە كەوتوونەتە هەڵەوە، یەكێكیان ئەوەیە كە مادام لە كوردیدا پیتی (پ)مان هەیە ئیتر چ پێویستە لەبری ئەو (ب) بەكاربهێنرێت كە عەرەب بەهۆی نەبوونی پیتی (پ)ەوە بەكاریهێناوە، چونكە وشەكە لە بنەرەتدا (diplomatic)ی ئینگلیزییە و راستییەكەی ئەوەیە بنووسرێت و بووترێت “دیپلۆماسی”. رووەكەی تری بەهەڵە بەكارهێنانی ئەو وشەیە ئەوەیە كە كاتێك دەدرێتە پاڵ ناوێكی تر ئاساییە بنووسرێت و بووترێت “پەیوەندییەكی دیپلۆماسی، رایەڵە دیپلۆماسییەكان”، بەڵام كاتێك وەك سیفەت یان ئاوەڵناو بەكاربهێنرێت، ئەمە ناگونجێت و دەبێت بوترێت و بنووسرێت “دیپلۆمات یان دیپلۆماتكار”.
*لە وشەی دیموكراسی-شدا رۆژنامەنووس و موحەریرەكان دەكەونە هەمان هەڵەوە. بۆ نموونە دەوترێت و دەنووسرێت “عیراقی دیموكراتی یان عیراقی دیموكراسی” لە راستیشدا ئەمە هەڵەیە، چونكە وشەكە لە بنەڕەتدا “دیموكراسی”یە و كاتێك بەتەنیا بێت پێویستە “دیموكراسی” بەكاربهێنرێت، بەڵام كە دەكرێتە سیفەت بۆ كەسێك یان سیستمێك یان وڵاتێك، راستییەكەی ئەوەیە بنووسرێت “پیاوێكی دیموكرات، سیستمێكی دیموكرات، وڵاتێكی دیموكرات”. هەمان شێوە بۆ وشە و زاراوەكانی “بیرۆكراسی و بیرۆكرات (Bureaucracy)، تەكنۆكراسی و تەكنۆكرات (Technocracy)، ئۆتۆكراسی و ئۆتۆكرات و فیدراڵی و فیدراڵ هتد…”.
*هەندێكجار لەبەكارهێنانی وشەی “هەڕەشە”دا رۆژنامەنووس و موحەریرەكان دەكەونە هەڵەوە و دەنووسن “هەڕەشە لەدژی دەكات یان هەڕەشەی لەدژ دەكات” كە راستییەكەی ئەوەیە ئەم وشەیە بەم شێوەیە بەكاربهێنرێت “هەڕەشە دەكات یان هەڕەشە لە فڵان دەكات” نەك هەڕەشە لەدژی دەكات.
لەرووی ماناوە
**هەندێك لە رۆژنامەنووس و موحەریرەكان جیاوازی لەنێوان هەردوو وشەی “ئاسایی و یاسایی”یدا ناكەن كە لەبەرامبەر هەردوو وشەی “اعتیادی و قانونی” عەرەبیدا بەكاردەهێنرێن، بەهۆی ئەوەشەوە دەكەونە هەڵەوە. هەروەك لە بەكارهێنانی وشەیەك لەبەرامبەر وشەی “حالە گواری‌‌و”ی عەرەبیدا دەكەونە هەمان هەڵەوە و وشەی “باری نایاسایی” بۆ بەكاردەهێنن لەبری وشەی “باری نائاسایی”.
** یەكێكی تر لەو هەڵانەی لە ئەنجامی تێنەگەیشتن لە مانای وشەكانەوە دروست بوون ئەم نموونەیەیە كە یەكێك لەسایتەكان بڵاوی كردبۆوە “مژدەیەكی ناخۆش بۆ فەرمانبەران” چونكە مژدە تەنیا بۆ هەواڵی خۆش بەكاردێت نەك ناخۆش.
** لە بەكارهێنانی دەستەواژەی “ئاماژەی بۆ ئەوە كرد” هەڵە دەكرێت و دەنووسرێت “ئاماژەی دا بەوەی” یان “ئاماژەی كرد بەوەی” كە هەردووكیان هەڵەن، چونكە “ئاماژە” واتە “اشارە” دەكرێت بۆ شتێك یان كەسێك نەك ئاماژە بە شتێك یان كەسێك بكرێت یاخود ئاماژە بە كەسێك یان شتێك بكرێت.
** هەڵەیە بنووسرێت: “زیاتر گرنگیدان، زیاتر كارئاسانی، زیاتر خزمەتكردن” راستییەكەشی ئەوەیە بنووسرێت: “گرنگیدانی زیاتر، كارئاسانی زیاتر، خزمەتكردنی زیاتر”.
** كاتێك دەنووسرێت “وەك سەرۆك وەزیرانی نوێ سوێندی یاسایی خوارد” هەڵەیە چونكە وشەی “وەك” بۆ شوبهاندنە و ئەو كەسەی باس كراوە لەراستیدا بووە بە سەرۆك وەزیران نەك شوبهێندراببێت پێی، راستییەكەی ئەوە بوترێت “بووە سەرۆك وەزیران و سوێندی یاسایی خوارد”.
** تێبینی دەكرێت زۆرێك لە موحەریر و پەیامنێرەكان وشەی “لەئێستادا” بەشێوەیەكی لەڕادەبەدەر بێ هیچ سوودێك بەكاردەهێنن، وەك: “لە ئێستا عیراق لە قەیرانێكی سیاسی قووڵدایە” كە ئەم رستەیە وەك لە سیاقەكەی و كرداركەیدا دەردەكەوێت باس لە رانەبردوو دەكات، نەك رابردوو، ئیتر چ پێویست بە بەكارهێنانی وشەی “لە ئێستادا” دەكات كە بەتەواوی زیادەیە و حەشووە.
**زۆرجار لە كەناڵەكانی راگەیاندنەوە دەخوێنینەوە و دەبیستین كە “كۆنفرانسێكی سێ رۆژە بەڕێوەچوو یاخود ئەمڕۆ كۆنگرەی حزبی …… بەڕێوەچوو” كە لە راستیدا ئەمە هەڵەیەكە پەیامنێر و موحەریرەكان تێیدەكەون، چونكە وشەی “بەڕێوەچوو” بۆ كارێك بەكاردەهێنرێت كە تەواو بووبێت و كۆتایی هاتبێت، نەك هێشتا بەردەوام بێت، بەمانایەكی تر پێویستە وشەی “بەڕێوەچوو” بۆ ئەو كارانە بەكاربهێنرێت كە كورتخایەنن و لەكاتی بڵاوبوونەوەی هەواڵ یان راپۆرتەكەدا تەواوبوون و كۆتاییان پێهاتووە، نەك بۆ ئەو كۆنفرانس و كۆنگرە و چالاكییانەی كە چەند رۆژێك دەخایەنن كە بۆ ئەمانە باشتر و گونجاوترە وشەكانی “دەستیپێكرد، كرایەوە و دەستی بەكارەكانی كرد” بەكاربهێنرێت.
**بەكارهێنانی وشەی “تیرۆر” بۆ گوزارشتكردن لە كوژرانی كەسێك هەڵەیەكی تەواوە، چونكە ئەو زاراوەیە لە بنەڕەتدا لە (Terrorism)ی ئینگلیزییەوە هاتووە كە بەمانای تۆقاندن دێت، خۆ ئەگەر مەبەستیش لەو “تیرۆر”كردنە وشەی “اغتیال”ی عەرەبی بێت ئەوا وشەی “غافڵگیركرا یان كوژرا” باشتر ماناكە دەپێكێت.
**لەم چەند ساڵەی دواییدا وشەی “هەڵبژاردنەكان” كەوتووەتە نێو میدیای كوردییەوە و بەزۆری بەكاردەهێنرێت كە مەبەست لێی وشەی “انتخابات”ی عەربییە كە هاوشێوەی وشەی “اجرا‌‌وات”ە. راستییەكەشی ئەوەیە كە لە زمانی كوردیدا هەندێك وشە بەشێوەی تاك بەكاردەهێنرێن، نەك بەشێوەی كۆ، واتە لە كوردیدا دەوترێت “هەڵبژاردن لە عیراق” نەك “هەڵبژاردنەكان لە عیراق” هەروەها “رێوشوێنی یاسایی یاخود رێكاری یاسایی” نەك “رێوشوێنەكانی یاسایی یاخود رێكارەكانی یاسایی”.
**لە زۆر شوێندا هەڵە لە بەكارهێنانی هەردوو وشەی “نوێ و تازە”دا روودەدات كە لە راستیدا وشەی “نوێ” لەبەرامبەر وشەكانی “حدیپ و جدید”ی عەرەبیدا بۆ زۆر بوار و بابەت بەكاردەهێنرێت، جگە لە خواردەمەنی و خۆراك كە لە عەرەبیدا وشەی “گازج”یان بۆ بەكاردەهێنرێت، بۆیە راستییەكەی ئەوەیە كە “تازە” تەنیا بۆ خۆراك و خواردەمەنی وەك “سەوز، میوە و… هتد” بەكاربهێنرێت و وشەی “نوێ”ش بۆ بوارەكانی دیكە وەك “عیراقی نوێ، جیهانی نوێ، ئامێرێكی نوێ و …هتد” كە نەشیاوە وشەی “تازە”یان لەگەڵدا بەكاربهێنرێت.
**تێبینی ئەوە دەكرێت كە كەناڵەكانی راگەیاندن لە بەكارهێنانی هەردوو وشەی “جەنگ و شەڕ”دا دەكەونە هەڵەوە كە لەبەرامبەر هەردوو وشەی “حرب و معركە”ی عەرەبیدا بەكاردێن كە راستییەكەی ئەوەیە پەیوەندی نێوان ئەم دوو وشەیە وەك “كل و جز‌‌و – هەمو و بەشێك لە هەموو” وایە. وشەی “جەنگ” زیاتر بۆ شەرێك بەكاردەهێنرێت كە لایەنەكانی گەورە بن “زیاتر لەنێوان دەوڵەتاندا روودەدات” و بەزۆرییش درێژخایەنە، هەروەك دەتوانرێت بە یەكە گەورەكە دابنرێت، بەڵام “شەڕ” بۆ شەڕی بچووك لەنێوان مرۆڤەكان یان چەند لایەنێكی دیكەدا بەكاردەهێنرێت و بەگشتی كورتخایەنە و بەشێكە لە یەكە گەورەكە واتە دەشێت جەنگ لە چەند شەڕێك پێك بێت. لەم روانگەیەوە باشترە “جەنگی دژەتیرۆر” بەكاربهێنرێت نەك “شەڕی دژە تیرۆر”، “جەنگی عیراق – ئێران” لەبری “شەڕی عیراق – ئێران” بەكاربهێنرێت، بەڵام هەڵەیە بوترێت “شەڕی ناوخۆ” و باشترە “جەنگ” بەكاربهێنرێت، چونكە دەكرێت ئەو جەنگە چەندین شەڕی تێدا رووبدات.
** هەرلەو روانگەیەوە هەڵەیە بنووسرێت “سەندیكای رۆژنامەنووسانی كوردستان-لقی سلێمانی” واتە “هەموو ئینجا بەش” ، بەڵكو دەبێت شێوازی “بەش ئینجا هەموو” بەكاربهێنرێت و بوترێت: “لقی سلێمانیی سەندیكای رۆژنامەنووسانی كوردستان”.
**ماوەیەكی كەمە هەندێك لە موحەریر و رۆژنامەنووسەكان بەهەڵە وشەی “رەتی كردەوە یان رەتی دەكاتەوە” بەكاردەهێنن، بۆ نموونە دەنووسن “عیراق رەتی كردەوە داوای مانەوەی هێزەكانی ئەمریكای كردبێت” كە ئەم شێوازی دارشتنە كتومت لە شێوازە عەرەبییەكەوە وەرگیراوە و راستییەكەی ئەوەیە كە بنووسرێت “عیراق ئەوەی رەتكردەوە داوای مانەوەی هێزەكانی ئەمریكای كردبێت”، چونكە لە لایەك وەك لەچەند شوێنێكی دیكەشدا باسكراوە نابێت راناو بۆ پێش خۆی بگەڕێتەوە كە راناوەكەش لە وشەی “رەتی كردەوە”دا بۆ كەسی سێیەمی تاك دەگەڕێتەوە كە لەدوای وشەكەوە باس كراوە، لەلایەكی تریشەوە ئەگەر ئەم شێوازە لەبەرامبەر رستەیەكی عەرەبی وەك “رفچ الانصیاع”دا بەكاربهێنرێت ئەوا دەبێت بوترێت “رەتی كردەوە ملكەچ بكات” كە راستییەكەی ئەوەیە بوترێت “ملكەچكردنی رەتكردەوە”.
سه‌رچاوه:
*ناوی كتێب: رێبەرێك بۆ داڕشتنی هەواڵ
*نووسەر: سۆران عەلی
* ساڵی چاپكردن: 2015