رۆژنامهوانى 
رۆژنامه‌وانی، هه‌ولێر، د.نه‌زاكه‌ت حسێن
كێشەی خاوەنداریەتی
مەسەلەی خاوەنداریەتیی میدیا بابەتێكی گرنگە، چونكە خاوەنداریەتی بنەمای كاركردن و سیاسەت و ستراتیژیی میدیا دیاری دەكات. بەڵام ئایا ئەو خاوەنداریەتییەی میدیا لەوڵاتدا، نیشتمانییە، حزبییە، حكوومییە، تایبەتە…هتد؟ ئەمانە گرنگن بۆ ئەوەی لە فۆڕمی كاركردنی میدیاو كاریگەری و ناوەرۆك و ئەجندای ئەو میدیایانە تێ بگەین.
بۆ باسكردن لەم بابەتە لە دوو گۆشە نیگاوە قسەی لەسەر دەكەین، یەكەم: ئایا میدیا بە گشتی لە وڵاتدا خاوەنێكی هەیە لە سەر ئاستی نیشتمان، وەك وەزارەتێك، دامەزراوەیەك، بۆردێك كە سەرپەرشتی بكات و سیاسەت و هێڵەكانی كاركردنی بۆ دابنێت و چاودێری بكات؟ دووەم: ئایا خاوەنداریەتەكانی تری دەزگا میدیاییەكان چین؟ حزبین، تایبەتن، كەسین و…هتد؟
بۆ خاڵی یەكەم گرنگە بەراوردێك بە میدیای وڵاتان بكەین كە لە دیموكراسییان تا دیكتاتۆریان، دامەزراوەیەك، یان بۆردێك و دەستەیەك هەیە بۆ سەرپەرشتیی میدیا كە دیموكراسییەكان بۆ رێكخستنی میدیا و دیكتاتۆرەكان بۆ كۆنتڕۆڵكردنی بەكاری دێنن. بۆ نموونە لە بەریتانیا Of com هەیە، كە تایبەتە بە كۆمینیكەیشن و رێكخستنی هەموو جۆرەكانی كۆمینیكەیشن. لە ئەڵمانیا FCC و لە ئوردون ‹هیئة الإعلام› هەیە، لە عێراق ‹هیئة الاعلام والاتصالات› هەیە، بە هەمان شێوە وڵاتێك نابینیت لە جیهاندا میدیاو دەزگای میدیای هەبێت و لایەنێك بەرپرس نەبێت لە سەرپەرشتیكردنی. لە هەرێـمی كوردستان بەپێی داتای توێژینەوەیەك كە مامۆستایەكی زانكۆی ئەڵمانی لە ساڵی ٢٠١٤ لە زانكۆی سلێمانی پێشكەشی كرد تایبەت بە میدیای ئەڵمانی، هەرێمی كوردستان لەو كاتەدا نۆ (9) هێندەی ئەڵمانیا ژمارەی رادیۆ و تەلەفزیۆنی هەبووە، تا ئێستاش وەك دەزانین بەردەوام لە زیادبووندایە. جگە لە كێشەی نەبوونی سیستمی میدیایی لە هەرێم و بۆشایی گەورەی یاسایی و نەبوونی یاسایەكی گشتی لە ئاست ئەم فراوانییەی میدیا لە هەرێم و كێشەی دەستووری كە لە دەستووری هەرێـمی كوردستان ئاماژەیەكی روون بە ئەرك و وەزیفەی میدیای نەكراوە.
میدیا لە هەرێمی كوردستان خاوەنی نییە، بەو مانایەی وەزارەتێك، ئۆرگانێك نییە لە ئاستی نیشتمان خاوەنی میدیا بێت، واتە بۆشاییەكی ئیداری و خاوەندارییەتی گەورە لە میدیای هەرێمدا دەبیندرێت، كە ئەمە سەرچاوەیەكی گەورەی پاشاگەردانی میدیایە لەم هەرێمەدا. لە رەهەندی دووەمەوە قسە بكەین لەسەر خاوەنداریەتی و جۆری ئەو خاوەنداریەتییەی كە میدیاكانی ئێمە هەیانە، دەبینین هەژموونی خاوەنداریەتیی حزبی چارەكە سەدەیەكە باڵی كێشاوە بەسەرماندا، ئەمەش كاریگەری كردووەتە سەر ئەوەی میدیایەكی نیشتمانی و گشتی و موڵكی نیشتمان و هاووڵاتیمان نەبێت. هەروەها كۆمەڵگەیەكی سیاسی بە پەروەردەیەكی ململانێی سیاسی پەروەردەكراومان هەبێت. ئەوەی جێگای مەترسییە دیارنەبوونی خاوەنداریەتییە، واتە خاوەنداریەتیی حزبی هێشتا باشترە و تا رادەیەك بەهۆی بوونی خاوەنێكی دیار كە حزبەكەیە دەتوانرێت لە سیاسەت و ئامانجی میدیاكە تێ بگەیت و ئەگەر سەرپێچی، یان كارێكی ناتەندروستی كرد، ئاگادار بكرێتەوە، بەڵام لە خاوەنداریەتی حزبییەوە بەرەو خاوەنداریەتی كەسی و نادیار میدیا بەرەو پاشاگەردانی هەنگاو دەنێت، چونكە نازانرێت كێی لە پشتەوەیە و چ ئامانجێكی هەیە، حزبییەكە لەبەر بەرژەوەندی حزبی خۆی ناچار بووە پەێڕەوی هەندێك بەهاو نەریتی كۆمەڵگە بكات، بەڵام سەرهەڵدانی میدیای خاوەنداریەتی كەسی و نادیار ئەوەندەی دی ژینگەی میدیای ئاڵۆز كردووە. یان میدیای خاوەنداریەتیی تایبەت و بازرگانی كە ئەمانە ئێستا مۆدێلی قۆرخكەری ژینگەی میدیای وڵاتانن، بەڵام وڵاتان چ خاوەنداریەتیی بازرگانی، یان هەر جۆرە خاوەنداریەتییەكی تری میدیا لە وڵاتدا هەبێت، بەپێی یاسا و خزمەت بە نیشتمان رێكیانخستووە. ئەوەی جێگای مەترسییە لەم هەرێمە خاوەنداریەتییەكی شپرزە و پاشاگەردان لە میدیادا هەیە كە چەندین گرفتی بۆ خولقاندووین، لەوانە:
١-نەبوونی میدیاییەكی نیشتمانی كە موڵكی نیشتمان و هاووڵاتی بێت.
٢-ئاسان كۆنتڕۆڵ نەكردن و رێكنەخستنی ژینگەی میدیایی بە هۆی نادیاریی خاوەنداریەتی و تێكەڵ و پێكەڵیی خاوەندارییەتی.
٣-شپرزی لە دیدگاو رۆئیا و سیاسەت و ستراتیژی میدیای كوردی كە هەریەكە بە ئاواز و ئاراستەیەك بازاڕی خۆی گەرم كردووە.
٤-دروستكردنی كۆمەڵگەیەكی نائارام بەهۆی ململانێی میدیای حزبی و كەسی و خاوەندارە نادیارەكانەوە.
٥-كاریگەری لە كەمكردنەوەی ئاستی پڕۆفیشناڵی و ئیتیكی لە رۆژنامەگەریی كوردیدا.
چارەسەرەكان
١-دامەزراندنی دەزگایەكی میدیای نیشتمانی كە حكومەت خاوەنداریەتی بكات و موڵكی گەل و نیشتمان بێت.
٢-كاركردن لەسەر كەمكردنەوەی میدیای حزبی و نەهێشتنی خاوەنداریەتی حزبی و كەسی بۆ میدیا.
٣-دیاریكردنی ئەرك و بەرپرسیاریەتی بۆ میدیای خاوەنداریەتی تایبەت و بازرگانی.
كێشەی پڕۆفیشناڵی
ئەگەر لە كورتترین پێناسەیدا باسی پڕۆفیشناڵی بوون بكەین، بریتییە لە (بەپیشەیی كاركردن و رەچاوكردنی بنەما زانستی و یاسایی و ئیتیكییكەكان) ئەمانە وادەكات، كارێك بە شێوەیەك ئەنجام بدرێت كە ئامانجی خۆی بەدەست بهێنێت و خزمەت بەو ژینگە و چین و بەرپرسیاریەتییە بكات كە لە بەرژەوەندیی گشتی و نیشتماندایە. ئەگەر لەو روانەوە كە لەو كورتە پێناسەدا باسمان كرد، میدیای كوردی هەڵسەنگێنین، واتە لە رووی زانستی و ئیتیكی و یاساییەوە، ئەوا لە رووی زانستییەوە دەبێت ئەو راستییەمان لە یاد بێت كە كاری رۆژنامەگەری و پیشەی رۆژنامەنووسی لە هەرێمی كوردستاندا سەردەمانێكی زۆر ئەزموونی بووە، واتە ئەوانەی كاری رۆژنامەنووسییان كردووە بە بێ بوونی بڕوانامەیەك یان خوێندنێكی زانستی دەستیان داوەتە ئەم كارە، تەنانەت لەسەردەمی ڕژێمی پێشووشدا ئەو كەسانەی توانیویانە بڕوانامە لە بەشی میدیایی بهێنن، بە پەنجەی دەست دەژمێردران، چونكە لە زانكۆكانی كوردستان ئەو بەشە نەبووە، لەو زانكۆ عێراقییانەش كە هەبووە، دەبوو ئەو كەسانە سەر بەو رژێمە بوونایە و مەرجەكانی وەرگرتنی زۆر قورس بوون. ئەمە وایكردووە كە ئەم پیشەیە بە رێچكەیەكی ئەزموونی بڕوات و ئیتر هەڵە زانستی و ئیتیكی و پیشەییەكانی ببێتە بنەما و ئاسانیش نییە كارێك سەردەمانێك بە نازانستی بڕوات، دواتر تۆ بتەوێت بە زانستی رێكی بخەیتەوە. هەر بۆیە دەبینین سەدان رۆژنامەنووسمان هەیە، ناڵێین ئاستی زانستیان كەمە، بەڵكو زۆربەیان بە تواناو دیارن لە ژینگەی رۆژنامەنووسیی كوردیداو جێ دەستیان دیارە و بە ئەزموونیش دەستیان پێكردووە، بەڵام ئامادە نین بەدوای دەستخستنی بڕوانامەیەكی زانستی بگەڕێن و زۆرجاریش قەناعەت بەو شێوازە نوێیە ناكەن كە رۆژنامەنووسە نوێیەكان لە ئەمڕۆدا لە زانكۆكاندا پێ دەگەن، بگرە هەندێك جاریش جۆرێك لە هەستیاربوون لە نێوانیاندا دەردەكەوێت. لە لایەكی دیكەوە ئەگەر سەیری مێژووی بە زانستی بوون و ئەكادیمی بوونی خوێندنی میدیایی بكەین لە زانكۆ و پەیمانگاكانمان، مێژووەكەی دەگەڕیتەوە بۆ نزیكەی بیست ساڵی رابردوو كە ئەمە مێژوویەكی زۆر كەمە بەراورد بە مێژووی رۆژنامەگەری كوردی و مێژووی خوێندنی میدیایی لە زانكۆكانی جیهاندا. جگە لەوەی كە ئەو چەند بەش و كۆلیژەش هەیە بۆ خوێندن لەبەر كەم ئەزموونی و كەمیی پێداویستی هێشتا لە ئاست پێگەیاندنی ئەو رۆژنامەنووسە پراكتیكی و كارایەدا نییە كە واقعە رۆژنامەنووسییەكە دەیەوێت لەم سەردەمی تەكنەلۆژیا و پێشكەوتنەدا..ئەمە جگە لەوەی لە وڵاتاندا سەندیكا و ناوەند و رێكخراوەكانی بواری رۆژنامەگەری رۆڵێكی گەورەیان هەیە لە كردنەوەی خول و راهێنانی رۆژنامەنووسی و پەرەپێدانی كاری میدیایی و ئەپدەیتكردنی رۆژنامەنووس بە پێشكەوتنە نوێیەكانی كاری میدیایی، بەداخەوە لەم هەرێمەدا ئەمە نییە.
مەسەلەی بواری ئیتیكی نەبوونی میساقێكی شەرەفی كاری رۆژنامەنووسی لە هەرێـمی كوردستان وایكردووە، میدیاو رۆژنامەنووس شتێك نەبێت پابەندی بێت، تاكو رەچاوی مافە گشتی و تایبەتییەكان بكات، لەهەمان كاتدا نەبوونی یاسایەكی گشتی بۆ راگەیاندن و ئەو بۆشاییە گەورە یاساییانەی لە بواری میدیا هەمانە، رۆژانە میدیا و رۆژنامەنووس دەخاتە چەندین هەڵەو سنوورشكاندن، لە ژینگەیەكی ئاواشدا كە گرفتی زانستی بوون و نەبوونی میساق و بنەمایەكی ئیتیكی و بۆشایی یاسایی هەبێت، ئیتر چۆن میدیا بە پڕۆفیشناڵی كاربكات؟
چارەسەرەكان
١-پێداچوونەوە بە پڕۆگرامەكانی خوێندنی میدیایی و كردنەوەی بەش و پەیمانگا و ناوەندی پەرەپێدانی كاری رۆژنامەگەری.
٢-كاركردن بۆ ئامادەكردن و ئیمزاكردنی میساقێكی شەرەفی كاری رۆژنامەنووسی.
٣ -یاسایەكی گشتی بۆ راگەیاندن لە هەرێم دابنرێت.
گرفتی پیشه‌یی
كاری رۆژنامەنووسی ئەڵبەتە لە كوردستان لە سەرەتای دەرچوونی یەكەم رۆژنامەی كوردی لەسەر دەستی بەدرخانییەكان بە ئەزموون دەستی پێكردووەو ئیتر بەم شێوەیە رۆیشتووە، دەتوانین بڵێین لە باشووری كوردستانی خۆمان تا ساڵی ٢٠٠٠ـەكان بۆ یەكەم جار بەشی خوێندنی میدیایی كراوەتەوە. هەرچەندە كێشەی كاری رۆژنامەنووسی تەنیا خۆی لەوەدا نابینێتەوە كە بە ئەكادیمی دەستی پێنەكردووە، چونكە ئەزموون و خولیاش بنەمایەكی سەركەوتنە بۆ كاری رۆژنامەنووسی، بە خوێندنی بنەماكانیش بە زانستی، سەركەوتنی زیاتر و پڕۆفیشناڵیی زیاتر دەدات بە كارەكە، بەڵام گرفتی سەرەكیی رۆژنامەنووسان لە هەرێمی كوردستان لە چەند خاڵێكدا دەبینین.
یەكەم: گرفتی پیشەیی كە تاكو ئێستا كارەكەی بە پیشە نەناسراوە، وەك هەر پیشەیەكی تری نموونەی وەك مامۆستایی،پزیشكی، ئەندازیاری و…هتد، ئەمە وای كردووە كە كاركردنی رۆژنامەنووس هیچ گەرەنتییەكی مافەكانی نەبێت لە رووی مووچە، خانەنشینی، مۆڵەتی نەخۆشی، پشووی ساڵانە، مۆڵەتی دایكایەتی، ئیفادو…هتد. لەكاتی نەبوونی ئەم مافانە، یان دەستنەكەوتنی كار رۆژنامەنووس مافی داكۆكی لەخۆكردنی نییە.
دووەم: نەبوونی یاسایەكی تۆكمە بۆ داكۆكی و پشتیوانی لە رۆژنامەنووس، ماف و گیان و سەلامەتی، ئەوەی كە بەدی دەكرێت لە یاسا بۆ كاری رۆژنامەنووسی یاسای ژمارە ٣٥ ساڵی ٢٠٠٧ی هەرێمی كوردستانە، ئەمەش زۆرتر باسی ئازادیی كارەكەی كردووە، سەرەڕای نەبوونی بەندی بەهێز بۆ پاراستنی ئەو ئازادییە و پاراستنی رۆژنامەنووس لە كاتی مومارەسەكردنی ئەو ئازادییە. ئەمە وای كردووە كە رۆژانە و ساڵانە پێشێلكارییەكان بەرامبەر رۆژنامەنووس تا بێت، زیاتر دەبێت تا ئاستی كوشتن و لێدان و ئیهانەكردن و…هتد
سێیەم: دامودەزگاكانی راگەیاندن، یەكێك لەو پێشێلكارییانەی رۆژانە رووبەڕووی رۆژنامەنووسان دەبێتەوە، وەك زۆربەی دەزگا راگەیاندنە جیهانییەكان كە یاسایەكیان هەیە بە ناوی ‹حقوق الصحفي داخل المؤسسات الاعلامیة› وەك نموونەی كەناڵی ئەلجەزیرە و بی بی سی و ئەلعەرەبییە و…هتد كە دیاری دەكات ئەو دەزگایە چۆن مامەڵە لەگەڵ رۆژنامەنووسەكانی دەكات لە رووی كرێی ئیش و كات و گرێبەست و مۆڵەت و…هتد، ئەمە لە هەرێمی كوردستان بە مەزاجی بەڕێوەبەری كەناڵ و بەرپرسانی ژوورەكانی دەزگاكەیە كە چۆن مامەڵە دەكەن لەگەڵ ئەو رۆژنامەنووسە، بۆیە رۆژانە رۆژنامەنووس دەبینین سكاڵا دەكات لە پێشێلكارییەكان كە دەكرێت بەرامبەری لە دەزگاكان و لە لایەن بەرپرسان تا ئاستی تەحەروش پێكردن و ئیستیغلالكردن، بەتایبەتی بۆ رۆژنامەنووسانی مێینە.
چوارەم: كێشەیەكی تری رۆژنامەنووس لەم هەرێمەدا حزبیبوونی دەزگا میدیاییەكانە، ئەو كات پێوەر نییە بۆ وەرگرتنی رۆژنامەنووسی بەتوانا و سزا و خەڵاتكردن لە بەرامبەر كارەكەیان، رۆژنامەنووس دەبێت سەر بەو لایەنە بێت تاكو لە دەزگاكە جێگای ببێتەوە، جگە لەمەش كاریگەری لەسەر دەستكراوەیی رۆژنامەنووس و نەپاراستنی بێلایەنی و كێشەی پڕۆفیشناڵی و ئیتیكی رووبەڕوو دەبێتەوە، چونكە زۆرجار میدیاكان لە پێناو جێبەجێكردنی ستراتیژیی حزبەكەیان پڕۆفیشناڵی بوون و ئیتیكی بوون دەخەنە لاوە.
پێنجەم: سەرچاوەی زانیاری و دەستكەوتنی زانیاری، گرفتێكی سەختی رۆژانەی بەردەم رۆژنامەنووسە، كە نەك زانیارییەكانی بە راستی و ئاسانی دەست ناكەوێت، بەڵكو رۆژانە دەبێتە قوربانیی پێشێلكارییەكان كە بەشێكی زۆری لە پێناو چوونی بەدوای زانیاریدایە، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ جێبەجێنەكردنی یاسای دەستكەوتنی زانیاری بە شێوەیەكی رێكوپێك، هەرچەندە تێبینیی زۆریش لەسەر یاساكە و كەموكوڕییەكانی هەیە، بەڵام جێبەجێنەكردنی ئەوەشی كە هەیە، گرفتەكەی بۆ رۆژنامەنووس یەكجار گەورە كردووە.
شەشەم: قەیرانی ناسنامەی تەكنیكی و پیشەیی، یەكێك لە باسە گرنگەكانی توێژینەوەی میدیا لە جیهاندا ناسنامەی تەكنیكی و پیشەیی رۆژنامەنووسە، ئەویش لەبەر ئەو گەشە بەرچاوەی تەكنەلۆجیا كە هێندە خێرایە، رۆژنامەنووس پێ راناگات بزانێت چۆن ئامێرێك بەكاردێنێت، ئامێڕێكی تر و جۆرێكی تر لە فۆرمەكانی كاری رۆژنامەنووسی سەرهەڵدەدات، بەتایبەتی لەو وڵاتانەی كە سەنتەری خول و راهێنان نییە و رۆژنامەنووس رۆژانە ئەپدەیت ناكرێت بە مامەڵەكردن لەگەڵ ئەو پێشكەوتن و گەشەسەندندنانە.
چارەسەر:
١-بە پیشە ناساندنی كاری رۆژنامەنووسی بە یاسا.
٢-ئەكتیڤكردنی یاسای دەستخستنی زانیاری و ئازادیی كاری رۆژنامەنووسی.
٣-ئامادەكردنی یاسای مافی رۆژنامەنووس لەناو دەزگا راگەیاندنەكان بە سوودوەرگرتن لە یاسای دەزگا جیهانییەكان.
٤- رێكخستنی میدیا و كەمكردنەوەی میدیای حزبی.
٥-بەرپرسكردنی ئۆرگانێك بۆ بەردەوام گەشەدان بە تواناكانی رۆژنامەنووس بە كردنەوەی خول و راهێنانی بەردەوام .
نەبوونی میدیای نیشتمانی
ئەمڕۆ لە فەرهەنگی میدیاییدا چەند زاراوەیەك بۆ میدیای نیشتمانی بە كار دێت، لەوانە: میدیای دەوڵەتی، میدیای گشتی، میدیای خەڵك، بەڵام لە وڵاتانی پێشكەوتوو مانایەكی تەواو كە بیدات بەم جۆرە لە میدیا كە بە مانای میدیای گشتی بێت و خزمەت بە گشت بكات ‹خزمەتگوزاریی گشتی›ی بۆ بەكاردێت كە زیاتریش پەخش، واتە رادیۆ و تەلەفزیۆنەكان نوێنەری ئەم جۆرە لە میدیان. كە ئامانجەكانی ئەم میدیایە بریتین لە:
1-خزمەت بە هاووڵاتیان بكات بە هەموو پێكهاتە جیاوازەكانەوە و هاووڵاتی چەقی كارەكانی بێت و كۆیان بكاتە لەو بەرژەوەندی و خاڵانەی خزمەت بە هاووڵاتی و نیشتمان دەكات.
2- رۆڵێكی فراوانی هەبێت لە پێدانی ماف بە خەڵك و مەودایەكی فراوانی هەبێت بۆ خزمەتكردن دوور لە دەستتێوەردانی سیاسی و بازرگانی.
3- پارێزگاریكردن لە گەشەپێدان بە ناسنامەی نەتەوەیی و كولتووری و فەرهەنگی كە لە بەردەم مەترسیدایە لەلایەن میدیای بازرگانی و سەربەخۆكان.
ئەم میدیایە گەرچی كۆنە لە زۆر وڵاتی وەك بەریتانیا لە سەرهەڵدانی رادیۆی بی بی سی بەم جۆرە لە پەخش دەستی پێكردووە و بە رادیۆ و تەلەفزیۆن بەردەوامە تا ئێستا.
بایەخەكانی ئەم جۆرە لە پەخش یان میدیا وەك پسپۆڕێكی بواری ئەم مۆدێلە لە میدیا دەڵێت: ‹هەر وڵاتێك ئەم میدیایەی نەبێت، بۆشایەك دروست دەكات كە ناتوانێت هاووڵاتیانی كۆبكاتەوە لەسەر بەرژەوەندییەكانی خۆیان و نیشتمان و بەتایبەتی لەو وڵاتانەی كە فرەیین، نەبوونی ئەم میدیایە وەك ئەستێرە بە ئاسمانەوە دیارە›
هەڵبەت شێوازی ئیدارەدانی ئەم میدیایەو بودجەكەی باسی زۆرتری دەوێت تا لەسەری قسە بكرێت كە لە وڵاتانی پێشكەوتوو لەلایەن بۆردی تایبەتەوە كە راستەوخۆ پەرلەمانی وڵات چاودێری دەكات، سەرپەرشتی دەكرێت و لەو وڵاتانەی نیمچە دیموكراسی، یان دیكتاتۆرین، حكومەت سەرپەرشتی دەكات، ئەگەرچی سەرپەرشتیكردنی حكومەت سەركەوتوو نییە وەك ئەوەی پەرلەمان سەرپەرشتی دەكات لە وڵاتانی دیموكراسی، بەڵام رەگەزێك لە رەگەزەكانی میدیای نیشتمان پیادە دەكرێت و باشترە وەك لەوەی لای ئەم حزب و ئەو حزب و كەرتی تایبەت بێت.
بودجەی ئەم جۆرە لە میدیا ئەگەر بەوشێوەیە بێت كە لای پەرلەمانەوە بە تەواوەتی دوورە لە دەستتێوەردانی سیاسی و بازرگانی و خەڵك چەقی كارەكانیەتی و ئەوە پارەكەی لەلایەن خەڵكەوە دەدرێت و لە ماڵان وەك باج وەردەگیرێت و ئەگەر كەموكوڕییەكەشی هەبوو، پەرلەمان لە پارەی گشتی بۆی خەرج دەكات .
دەرهاویشتە نێگەتیڤەكانی نەبوونی دەزگای چاودێری و میدیای نیشتمانی لە هەرێمی كوردستان
پرۆسەی ئازادی لە كوردستان و دواتریش كرانەوەی بازاڕی بە رووی بازاڕەكانی جیهان و بوونی بە ناوچەیەكی وەبەرهێنان بۆ زۆر لە كۆمپانیا و كارگە جیهانییەكان، رێگەخۆشكەر بوو بۆ زۆربوونی كەناڵ و تەحویلبوونی مۆدێلی میدیا لە مۆدێلی حزبییەوە بەرەو خاوەنداریەتی تایبەت و پەیدابوونی سپۆنسەر و سەرچاوەی دارایی بۆ پشتگیریی راگەیاندن لە میدیای خوێندراوەوە تاكوو بینراو و بیستراو، كە ئەمە وایكردووە بە شێوازێكی زۆر خێرا ژمارەی كەناڵەكانی راگەیاندن زۆر ببێت و بەردەوامیش لە زیادبووندا بێت. سەرباری چوونە ناو ریكلام و میدیای بازرگانی لەلایەن زۆربەی كەناڵەكانی راگەیاندنەوە،كە ئەمە كۆمەڵێك دەرهاویشتەوە و ئاسەواری سلبی دروست دەكات لە وڵاتدا، ئەگەر بیر لە یاسا و رێكخستن و میدیایەكی نیشتمانی و گشتی نەكرێتەوە بۆ مامەڵەكردن لەگەڵی.
دەرهاویشتە نێگەتیڤەكانی نەبوونی دەزگای چاودێری و میدیای نیشتمانی لە هەرێمی كوردستان
1. فرەكەناڵی و نەبوونی كەناڵێكی نیشتمانی كە زمانحاڵی نیشتمان و وڵات بێت، شپرزی و بێسەروبەری لە دامەزراندنی كەناڵی لێدەكەوێتەوە.
2. ونبوونی گوتاری هاوبەشی نیشتمانی.
3. دابەشبوونی بینەر هەر یەكە بە پێی كەناڵە جیاوازەكان.
4. نەمانی ناسنامەی كولتووری، نیشتمانی، ئایینی.
5- لاوازبوونی ئینتیمای نەتەوەیی، لەبەر نەبوونی كەناڵێك كە كەناڵی گشت و رۆحی هاووڵاتیبوون و كوردبوون بپارێزێت.
6. لاوازبوونی زمانی كوردی و بێئومێدبوون لە زمانی ستانداری كوردی.
7. نەمان و لاوازبوونی ئەدەب و هونەر و موزیكی كوردی.
8. هاوردەكردنی بەرهەمی جۆراوجۆری بیانی وەك فیلم و دراماو بەرهەمە میدیایەكانی دیكە، لەبەر زۆربوونی كەناڵەكان و نەبوونی بەرهەمی خۆماڵی كە ئەمە زیان بە كولتووری نەتەوەی دەگەیەنێت و بیرۆكەی نامۆ و توندوتیژی و…هتد لە ناو وەرگرەكاندا زیاد دەكات.
پێداویستییەكان
1. دامەزراندنی دەزگایەكەی تایبەت بە رێكخستنی میدیا و كۆمینیكەیشن چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ میدیای بازرگانی و چۆنیەتی و چەندایەتیی كەناڵ و بەرهەمە پەخشكراوەكان.
2. دامەزراندنی تۆڕێكی پەخشی نیشتمانی كە خۆی لە رادیۆ و تەلەفزێۆنێكی نیشتمانیی هاوبەشدا ببینێتەوە، كە ئەمەش یاساو پرەنسیپی ستانداری خۆی هەیە، لە رووی رێكخستن، پڕۆگرام، ئیدارە و داریی.
3. بیركردنەوە لە بەرهەمهێنانی ناوخۆیی میدیایی بەتایبەتی فیلم و دراما، بە تەرخانكردنی بودجەیەكی تایبەت بۆی و سوودوەرگرتن لە دەرهێنەرو ستافی بەرهەمهێنەری بیانی، تاكوو بتوانڕیت لانیكەم بەرهەمێكی تایبەت بە گوێرەی پێداویستیبە هونەری و فەرهەنگی و پەروەردەییەكانی هاووڵاتیانی كوردستان بەرهەم بێنێت.
4. یاسایەك بۆ چۆنیەتی هاوردەكردنی بەرهەمی بیانی و چۆنیەتی پەخشكردنی لەلایەن كەناڵەكانەوە دابنرێت.
ئاستەنگە سیاسی و ئیدارییەكان
– هیچ دامەزراوەیەكی حكوومی لە هەرێم مۆركی نیشتمانیبوونی پێوە دیار نییە، لە سەرۆكایەتییەوە بیگرە تا پەرلەمان و حكومەت و دامودەزگای یاسایی و پەروەردەیی و…هتد، بەڵكو حزبیبوون و سازشی سیاسی و تەوافوقی حزبی هۆكاری پێكهێنانی بووە.
-میدیا وابەستەی سیستمی سیاسیی وڵاتە، سیستمی سیاسی لە هەرێمی كوردستاندا سیستمێكی چەقبەستووە كە حزب سەنتەرە، نەك هاووڵاتیبوون.
– نەبوونی دەزگایەكی چاودێر و رێكخستن بۆ میدیا لە هەرێمدا، ترسی نەتوانینی سەربەخۆبوونی دەزگایەكی وا كە حزب قۆرخی نەكات و بۆ كۆنتڕۆڵ بەكاری نەهێنێت لە وڵاتدا رێگە نادات بیری لێ بكرێتەوە، كە دەزگایەكی واش بوونی نەبێت، ئەستەمە میدیایەكی نیشتمانی بێتەئاراوە.
ئاستەنگە ئابوورییەكان لە 3 خاڵدا كۆكراوەتەوە
1. ئابووریی وڵات شپرزی و ناشەفافییەت و دیارنەبوونی (اموال عامة) ئەو جۆرە ئومێدە نادات كە بتوانرێت پشتیوانی لەم جۆرە لە میدیا بكات.
2. دانی ئابوونە بۆ كەناڵ كولتوور نییە لەم وڵاتەدا، بۆیە پێویستی بە بوونی سیستم و حكومەتێكی نیشتمانی هەیە كە پەیڕەوی ئەو سیستمە بكات.
3. ئاستی بەرهەمهێنانی ناوخۆیی میدیای كوردی، كە ئەمە گرنگی و مەرجی سەرەكیی بوونی میدیایەكی نیشتمانییە، لە لایەكی ترەوە میدیا نیشتمانییەكانی وڵاتانی پێشكەوتوو، بەرهەمهێنەرن و لە هەمان كاتدا بەشێك لە دارییان لە فرۆشتنی بەرهەمەكانی خۆیانەوە دەست دەكەوێت، كە یارمەتییان دەدات بۆ سەربەخۆیی دارایی. نموونە كەناڵی بی بی سی لە 15% داهاتی لە رێگەی یەك بەرهەمی منداڵانەوەیە (تیلی تیوب) جگە لە بەرهەمی تری وەك فیلم و دۆكیومێنتاری و بەرهەمی تری منداڵان.
نەبوونی میدیایەكی نەتەوەیی ئاراستەكراو
لە وڵاتانی پێشكەوتوو سەرەڕای ئەوەی میدیا رێك خراوە بە سیستەم و بۆردی چاودێری و یاسا كە دەبێت لە خزمەتی نیشتماندا بێت و، خزمەت بە ئامانجە پەروەردەیی و نیشتمانی و نەتەوەییەكە بكات، هامڕای سیستەمە پەروەردەیی و سیاسی و كۆمەڵایەتییەكە، دابەشكردنێكی دیكە بۆ میدیا كراوە لە رووی تەكنیكی و ناوەرۆك و ئەرك و ئامانجەوە. كە بە زۆری لە سەر سێ ئاستی لۆكاڵی و ناوچەیی نیشتمانی و نێودەوڵەتییە. نموونەی وڵاتێكی وەك بەریتانیا میدیا لەسەر هەر سێ لەو ئاستەی هەیە. ئەگەر (بی بی سی) وەك نموونە وەربگرین، ئاستە نیشتمانییەكەی ناوەرۆك و پەیامەكانی بۆ ئاستی سنووری هەموو بەریتانیایە، ئەو ئامانج و پەیامەی كە وڵات و میدیا دەیەوێت هاووڵاتیانی لەسەر كۆبكاتەوە و خزمەتیان بكات بۆ هەموو هاووڵاتیانە، لەسەر ئاستی لۆكاڵی بە پێی ناوچەكان جگە لە رادیۆی لۆكاڵیی شارەكان هەواڵ و زانیارییەكان بەپێی ناوچە و دەڤەرەكان جیاكراوەتەوە. واتە ئەو بابەت و هەواڵانەی كە تایبەتن بە ناوچەیەكی دیاریكراو ئاراستەی تایبەتی ئەو ناوچەیە دەكات و لە هەریەك لەو ناوچانە ستۆدیۆیەكی تایبەتی هەیە، دوای خوێندنەوەی هەواڵ و پەیامەكانی ئاستی گشتیی نیشتمان پەخش دەچێتە ناو ستۆدیۆ ستۆدیۆی ناوچەكان و هەواڵ و زانیارییەكانی ئەو ناوچانە رووماڵ دەكات، لە سەر ئاستی جیهانیش كەناڵی جیهانی هەیە كە بابەت و زانیارییەكانی تایبەتن بە ناوچەكانی جیهان و ئەو زانیارییە بەریتانی و جیهانییانە بڵاو دەكاتەوە كە ئامانجی وڵاتەكەیەتی و خزمەت بە سیاسەتی وڵاتەكەی دەكات. هیچ وڵاتێكی جیهان نییە هەمان ئەو بابەت و زانیاری و كەموكوڕییانەی كە لە میدیا ناوخۆییەكانی نمایش دەكرێت، پیشانی جیهانی بدات. نەك وڵاتانی ئەورووپی، بگرە لە وڵاتانی دەوروبەر و عەرەبییش ئەو كەناڵەی بۆ جیهانی نمایش دەكات، جیایە لەوەی لە ناوخۆدا هەیەتی.
هەرێمی كوردستان سەرباری ئەو پێشكەوتنە تەكنیكییەی كە هەیەتی لە بواری میدیا و بوونی ئەو فرەكەناڵییەی، بەڵام بەداخەوە ئەوەی كێشەو ململانێ و كەموكوڕییەكانی بۆ ناوخۆ و شارو لادێكانی كوردستانی نمایش دەكات، هەر ئەوەیە دەیخاتە بەرچاوی جیهان، واتە كەناڵی لۆكاڵی و نیشتمانی و جیهانیمان یەك شتە. .
دەرهاویشتە نەرێنییەكانی ئەم حاڵەتە:
١-نەبوونی گوتار و ستراتیژ و سیاسەتێكی نەتەوەیی كە بە جیهانی بڵێین و كاری لەسەر بكەین لەسەر ئاستی جیهان، بۆ ئەوەی نەتەوەكانی دیكە بمانناسن و ئاگاداری پرسەكانمان بن وەك خۆی.
٢-كەوتنە بەرچاوی جیهان لە كەموكوڕی و ململانێكانی هەرێم، كێشەی گەڕەكێك دەگاتە هەموو جیهان.
٣-خزمەتكردن بە نەیارانمان كە پەرتەوازەیی میدیای كوردی گەیشتووەتە ئاستێك لە جەنگەكانیشدا خزمەت بە دوژمن بكات، تا داعشیش..
تێكەڵبوونی پەیامە نیشتمانی و جیهانی و لۆكاڵییەكانمان لەمیدیا وچارەسەر
١-رێكخستنی میدیا بە یاسا و بۆرد لەسەر ئاستی ناوخۆیی و بە نیشتمانی بكرێت و لۆكاڵی تاكو خزمەتی زیاتر بە كێشەو داواكاریی هاووڵاتیان بكرێت.
٢-كاركردن بۆ دامەزراندنی میدیایەكی نیشتمانی.
٣-كاركردن بۆ دامەزراندنی میدیایەكی ئاراستەكراوی جیهانی كە كار بۆ ناسیۆنالیستی كوردی و پرسی نەتەوەیی بكات لە سەر ئاستی جیهان.
پشتبەستن بە بەرهەمی بیانی و نەبوونی بەرهەمی خۆماڵیی میدیایی
فرەیی كەناڵ و خاڵی لە بەرهەم و ناوەرۆكی خۆماڵی
Media dependency – یەكێكە لە بیرۆكە ئەمریكییەكان كە بۆ پشتبەستنی وڵاتان بە كەلتوور و دواتریش كاڵا و بەرهەمە بازرگانییەكان و لەوێشەوە بە پشتبەستنی ئابووری دروست دەبێت. ئەمریكا دوای بردنەوەی جەنگی دووەمی جیهانی خاوەنی پردێكی بەهێزی بەستنەوە بوو بە وڵاتانی جیهان و لە هەمان كاتدا خاوەنی بەرهەمیكی زۆری پیشەسازی و تەكنەلۆژیا بوو. لەهەمان كاتدا دەیزانی سەردەمی شەڕی كاولكاری و وێرانكردن و داگیركردن بە زەبری هێز و سەربازی بەرەو نەمان دەچێت، چۆن بتوانێت دەستی زلهێزی بەسەر وڵاتانەوە بمێنێت، بیرۆكەی ‹ئیمپریالیزمی كەلتوور، یان ئیمپریالیزمی ئەلەكتڕۆنی و ئیمپریالیزمی میدیایی›داهێنا، تاكو بتوانێت زیهن و مێشكی تاكەكانی جیهان ئاراستە بكات لە رێگەی بەرهەمە میدیاییەكانەوە، كەلتووری بەكارهێنانی بەرهەمە پیشەسازی و تەكنەلۆژیاكانیان تێدا بچێنێت، ئەوكات پشتبەستنی ئابوورییان لا دروست بكات. ئەگەرچی ئەم پشتبەستنە چۆن دروست دەبێت، قسەی زۆر و لێكدانەوەی زۆری دەوێت، بەڵام ئەوەی مەبەستی منە لەم نووسینەدا ئەوەیە كە شتیك لەسەر ئاستی پشتبەستنی هەرێمی كوردستان بە بەرهەمە میدیاییە بیانییەكان و رێگەچارە بخەمەڕوو.
وڵاتانی پێشكەوتوو پشتبەستنی میدیایی لە پشتبەستنی ئابووری بە كەمتر نابینن، چونكە سەرەڕای ئەوەی دواجار پشتبەستنی ئابوورییان هەر بۆ دروست دەكات، مەسەلەی سڕینەوەو نەمانی ناسنامەی تاك و كەلتوور و فەرهەنگی نەتەوە دروست دەبێت. بەرهەمی میدیایی تەنیا بریتی نییە لە هەواڵ، یان بەرنامە گفتوگۆییەكان، ئەگەرچی لەوانەشدا ئێمە تەقلیدیین، یان وەرگری زانیاری و دیزاینی بیانین، بەڵكو ئەو بابەتانەیە كە رۆڵی سەرەكی دەبینن لە پەروەردەی تاك و دروستكردنی ناسنامە بۆی و ئەمڕۆ وەك ئامرازیكی سەرەكی بۆ گەشە كۆمەڵایەتییەكانی كۆمەڵگە بەكار دێت، كە بریتین لە فیلم و درامای درێژخایەن و دۆبلاژكراوەكان كە وڵاتانی بەرهەمهێن بەرهەمی دێنن و ئاراستەیان دەكەن بۆ ئەو ناوچانەی مەبەستیانە گۆڕانكاریی كەلتووری و فەرهەنگی تێدا دروست بكەن. لەهەمان كاتدا كارتۆن و بەرهەمەكانی منداڵان كە سەرەتای قۆناغی پەروەردەی منداڵە، چاوی بەو بەرهەمانە هەڵدێت و رۆڵی دەبێت لە دروستكردنی كەسایەتی. بەرهەمە هونەری و میوزیكی و بەزمەساتەكانیش بە هەمان شێوە كە كەمترین ئاستی بەرهەمهێنانی ناوخۆییمان هەیە. مەترسیی ئەم پشتبەستنە لای هەندیك وڵات ئەوەندە بە هەند وەرگیراوە، نەك هاوردەكردنی بەرهەمی بیانی میدیای لای مەترسییە، بەڵكو ئەو بەرهەمە میدیاییە ناوخۆییانەش كە لە ناوخۆدا بەرهەم دێن و دیزاین و شێوازی لەسەر شێوازی بیانی بێت و تیمی بیانی، یان كۆمپانییەكی بیانی بەرهەمی بهێنێت، هەر ئەژماری بەرهەمی بیانی بۆ دەكەن. ئەمە بابەتی سەرەكیی زۆرێك لە توێژینەوە و كۆنفرانس و دیبەیتە جیهانی و میدیاییەكانە لە جیهاندا.
وڵاتانی پێشكەوتووی خەمخۆر بۆ پاراستنی ناسنامە و كەلتوور بەردەوام چاودێری ئەو رێژە بەرهەمە بیانییانە دەكەن كە دێتە وڵاتەكەیان و هەوڵی كەمكردنەوەی دەدەن. هەندیك لەو وڵاتانەی كە توانای بەرهەمهێنانی بەرهەمی میدیاییان نییە، هەوڵدەدەن بەرهەمێك هاوردە بكەن نزیك بێت لە كەلتوور و فەرهەنگی خۆیان. بەداخەوە قسەكردن و خەمخواردن لەم مەسەلەیە هێشتا نەبووەتە باسێكی میدیا و كۆڕ و كۆبوونەوە و دیبەیتەكانی ئێمە. لە كاتێكدا رێژەی پشتبەستنمان لەئاستێكدایە كە كەلتوور و فەرهەنگ و هونەر و ناسنامەی نەتەوەیی و ئایینی و…هتد تاكەكانی ئەم كۆمەڵگە نەك بەرەو سڕینەوە دەچێت، بەڵكو هەر تاقمێكمان هەڵگری ناسنامە و فەرهەنگی ئەو میدیایەن كە بەكاری دەهێنین، ئەویش بە هۆی فرەیی كەناڵ و خاڵی لە ناوەرۆكی خۆماڵییە.
مەترسییەكانی ئەم پشتبەستنە
١-سڕینەوەی ناسنامەی نەتەوەیی، فەرهەنگی، كەلتوو ری و ئایینیمان.
٢-دابەشبوونی وەرگر، هەریەكەو بەپێی كەناڵیك كە سەیری دەكات و دواجار بەرەو دابڕان و نەمانی لێكتێگەیشتن و نەمانی پێكەوەژیان و گەشەدان بە توندوتیژیی كۆمەڵایەتی.
٣-بەكاربەری میدیای بیانی ئاستی بەكاربەری كاڵای بیانیمان زیاد دەكات.
چارەسەر
١ -رێكخستنی میدیایی بە یاسای گشتیی راگەیاندن و دانانی رێچكە و یاسا بۆ كاركردنی هەر كەناڵێكی میدیایی و بەرپرسیاریەتی بەرامبەر خاك و كەلتوور و نیشتمان و ئەو بەرهەمانەی كە هاوردەی دەكات، دەبێت وڵات رێوشوێنێكی یاسایی بۆ دابنێت.
٢-تەرخانكردنی بودجەیەك بۆ بەرهەمهینانی بەرهەمی ناوخۆیی میدیایی.
٣ -بوونی میدیایەكی نیشتمانیی ناوخۆیی بە بەرهەمی ناوخۆیی كوردی تاكو رێژەیەكی باش وەرگری بەرهەمە بیانییەكان كەم بكاتەوە.
رێكلامی بازرگانی
گەشەی ئابووری و كرانەوەی وڵات بە رووی بازاڕەكانی جیهاندا و هاتنە ناوەی بەرهەم و كاڵا بازرگانییەكان كە پێویستیان بە ساغكردنەوەیە. لەهەمان كاتد ئازادیی راگەیاندن و زۆربوونی كەناڵ وایكرد كە پێویستیان بە سپۆنسەرو دارایی بێت بۆ ئامادەكردنی بەرهەم و كڕینی بابەتە میدیاییەكان. ئەمە میدیای كوردیی لە هەرێم بردە ناو بڵاوكردنەوەو پەخشكردنی ریكلامی بازرگانی بە شێوەیەكی فراوان و تا رایدەیەكی زۆریش بێ بەرنامە، گومانیش نییە لەوەی كە دراما و بابەتە بەزمەساتەكان زیاتر سپۆنسەریان دەست دەكەوێت، ئەمە جگە لە كاریگەریی كولتووری و ناسنامە بەهۆی ئەوەی زۆرینەی ئەو دراماو فیلمە بیانییانە كە نمایش دەكرێن، جیاوازن لە كولتوور و پەروەردەی تاكی ئەم كۆمەڵگەیە و ئەوەش چەندین ئاسەواری نەرێنیی پەروەردەیی لێدەكەوێتەوە. لە لایەكی ترەوە ئەمە وایكرد كە بەرهەمی خۆماڵی رەواجی نەمێنێت و بینەری كەم ببێتەوە، لەبەر ئەوەی ئاستی هونەری و تەكنیكیی درامایەكی كوردی ناگاتە ئاستی درامایەكی بیانی. ئەمە لەگرفتی ناوەرۆك و كاریگەری كە باسی زۆر زیاتر لەمە هەڵدەگریت. ئەوەی لێرەدا پێویستە ئاماژەی پێ بكەین، گرفتی ریكلامە كە بووەتە بابەتێكی سەرەكیی كەناڵە میدیاییەكان، لەكاتێكدا هیچ رێكخستنێكی یاسایی بۆ نەكراوە.
كەمیی تەمەنمان لەگەڵ چوونە ناو ریكلام و نەبوونی كەسی پڕۆفیشناڵ و ریكلامساز لە هەرێمی كوردستاندا، وایكردووە كە فەرهەنگ و كولتوور و مافی بەكاربەر لەبەردەم بابەتە ریكلامییەكاندا پارێزراو نەبێت. چونكە لە پڕۆسەی ریكلامدا سێ لایەنی بەشدار هەیە كە پێویستە بە یاسا ماف و ئەركیان دیاری بكرێت، ئەوانیش (كەناڵ، كاڵا، بەكاربەر)ن. هەریەكە لەمانە یاسای رێكخستنی ریكلام دیاری دەكات كە چۆن مامەڵە بكات، یان مامەڵەی لەگەڵ بكرێت لە دیزاینكردن و پەخشكردنی ریكلامێكی بازرگانیدا. لەم هەرێمەدا بۆشایی یاسایەك بۆ رێكخستنی ریكلام یەكێكە لەو گرفتانەی كە لە ئەمڕۆدا بەكاربەر بەتایبەتی و خاوەن كاڵا و دەزگاكانی راگەیاندن بەگشتی بە دەستیەوە دەناڵێنن. لە لایەكی ترەوە ئەگەر سەیری دەرەنجامەكانی ئەم بابەتە بكەین، زۆربوونی كەناڵ و فەوزای ژینگەی میدیایی لە هەرێمی كوردستاندا بەشێكی دەگەڕێتەوە بۆ بوونی سەرچاوەیكی دیكەی دارایی بۆ میدیا كە سپۆنسەر و داهاتی ریكلامەكەیەتی، ئەوەش وایكردووە میدیاكان لە پێناو بەرزكردنەوەی رانك و زۆركردنی تیراژ و فرۆش و ورووژاندنی سەرنجڕاكێشان، تەنیا گرنگیی بە بابەتە سەرنجڕاكێشەكان بدەن و لە كواڵیتیی میدیا دوور بكەونەوە، ئەوەش وادەكات لە بری راستگۆیی، پشتبەستن بە فاكت ببێتە مۆركی بەشیكی زۆر لە كەناڵ و رۆژنامە و گۆڤارەكان .
ئاسەوارەكانی:
١- دروستبوونی فەوزایەك لە ژینگەی میدیایی.
٢-دابەزینی كوالیتی و پەنابردن بۆ ناوەرۆكی لاواز و سەرنجڕاكێش.
٣-كاریگەری نەرێنی لەسەر كۆمەڵگە لە رووی كولتووری و فەرهەنگی و پەروەردەییەوە.
٤-زامن نەبوونی مافی بەكاربەر و مافی خاوەن براندو كاڵاكان.
٥-دروستبوونی بێمتمانەیی بەرامبەر میدیاكان بەهۆی ناڕاستگۆیی و لاوازیی ریكلامەكانیان.
چارەسەر:
١-بوونی یاسایەك بۆ رێكخستنی ریكلام.
٢-بوونی بۆردێك بۆ رێكخستنی میدیا لە هەرێم و میدیای بازرگانی و دیاریكردنی بەرپرسیاریەتی و ئەركەكانی.
٣-بوونی یاسایەك بۆ پاراستنی مافی بەكاربەر.
٤-هەوڵدان بۆ بە زانستی كردنی ریكلام لە رێگەی كردنەوەی ناوەندی خوێندن و پەیمانگای خوێندنی زانستیی ریكلام.
سه‌رچاوه: له سایتی “گوڵان” وه‌رگیراوه