رۆژنامهوانى 
رۆژنامه‌وانی، هه‌ولێر، ئەسعەد ئەنوەر عارف
پێشەکی
ئەمڕۆ دنیای راگەیاندن هێندە فراوان و گشتگیر بووە، هیچ بابەتێک نەماوە رۆژانە راگەیاندنکار نەیکەنە پرس و، بیرۆکەی خۆیانی لەسەر دەرنەبڕن. ئەم بەرفراوانییە، خۆی لە خۆیدا لایەنی ئەرێنی و نەرێنیی لێ دەکەوێتەوە، بۆیە راگرتنی هاوسەنگی لە نێوان بەرەی راگهیاندن و بەرەی دەسەڵات، ئەگەر بە یاسا رێک نەخرێت و پێڕەوی گونجاوی بۆ نەدۆزرێتەوە، رەنگە ئاکامە نەرێنییهکانی لەسەر حسابی جەماوەر تەواو ببێت. فەلسەفەی سیاسیی پێڕەوکراو لە هەر وڵات، چونێتیی ئیدارە و دەستنیشانکردنی جۆری تێڕوانینی پیاوانی دەوڵەت لەسەر دەزگای راگەیاندن، دەستنیشان دەکات. راگەیاندن، لەو کاتەی کە فەرمان لە پێڕەوی سیاسیی کۆمەڵگه وەردەگرێت، لە راستیدا لە خزمەت راگرتنی باری ئاسایشی کۆمەڵگەی سیاسیی خۆیدایه و دەبێتە سەکۆیەکی ئازاد بۆ دیاڵۆگی بونیادنەرانە، دیاڵۆگێش لە سەر سێ پێگە بەندە کە ئەوانیش ئازادیی، راستگۆیی و هوشیارییە.
ئازادی و بەرپرسیارێتی، دوو چهمکی تەواوکەری یەکترن؟ یان راگەیاندن، بە خراپ بەکارهێنانی ئازادی، خۆی دەبێته هۆی پێشێلکردنی مافی گشتی و، دەزگای دادوەریش بە هۆکاری بەرپرسیارێتی، ئازادیی راگەیاندن پێشێل دەکات؟ لەم وتارەدا تیشک دەخەینە سەر بواری ئازادی، بەرپرسیارێتی، ئەخلاقی راگەیاندن و بارودۆخی راگەیاندن لە هەرێمی کوردستان.
1- ئازادیی راگەیاندن
سیسته‌می ئازادیی راگەیاندن، بەرهەمی سەردەمی رۆشنبیری و سیاسەتی ئازادیخوازییە. فەلسەفەی ئازادیخوازی لەسەر ئەم بنەمایە داڕێژراوە، کە مرۆڤ توانای جیاکردنەوەی باش و خراپی لە یەکدی هەیە. گرنگترین ئەرکی دەوڵەتیش، دەستەبەرکردنی ئارەزووی تاکی کۆمەڵگه و پەرەپێدانی ئاستی رۆشنبیرییە. لە پێڕەوی ئازادیخوازدا، راگەیاندن ئامرازی حکوومه‌ت نییە، بەڵکوو زیاتر پێشانگای بڵاوکردنەوەی راستی و شیکاری بابەتی هەستیاری سەردەمی کۆمەڵگه‌ی خۆیەتی. بە شێوەیەک كه خەڵک لە رێگەی ئەم جۆرە سیسته‌می راگەیاندنەوە چاودێری حکوومەت دەکەن.
لایەنگرانی ئازادیی راگەیاندن، پێیان وایە كه راگەیاندن لەگەڵ رەخسانی هەلومەرجی ئازادیی تەواودا، ده‌ست بە ئەنجامدانی ئەرکی سەرەکیی خۆیان ده‌كه‌ن، کە بریتییە لە پێشکەشکردنی جۆرێک لە راپۆرتی رەخنەئامێز، کە دەبێتە هۆی خزمەت بە ئازادیی راگەیاندن، چاودێریی وردی حکوومەت، نە‌هێشتنی گەندەڵی و دەستەبەرکردنی زانیاریی پێویست، بە مەبەستی گەشەسەندنی دیموکراسی. سیسته‌می ئازادیی راگەیاندن کە لە سێ سەدەی رابردوودا، لە وڵاتانی رۆژاواوه سەرچاوەی گرتووە، لە سێ پرەنسیپی سەرەکی پێک هاتووە، کە بریتین لە:
– ئەنجامی کاری بێ سانسور و ئازادنە
– سەربەخۆیی و بێلایەنی
– گشتگیری و هەمەڕەنگی
2– بەرپرسیارێتیی کۆمەڵایەتیی راگەیاندن
تێوریی بەرپرسیارێتیی کۆمەڵایەتی لە بواری راگەیاندن، بە هۆی ئەو رەخنانەی ئاراستەی تێورییه پێشووه‌کانی، بەتایبەت تێوریی ئازادیی راگەیاندن دەکرا، هەروەها بۆ چارەسەرکردنی ئەم گرفت و رەخنانەی خوارەوە، بۆ یەکەم جار لە لایەن کۆمیسیۆنی ئازادیی راگەیاندنی ویلایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا، هاتە کایەوە.
– بازاڕی ئازاد، نەیتوانی بەڵێنەکانی تێوریی راگەیاندنی ئازاد وه‌ڵام بداتەوە و، بەرژەوه‌ندییه چاوەڕوانکراوەکانی کۆمەڵگه‌ی سەردەمی خۆی دەستەبەر بکات.
– راگەیاندنی ئازاد، هێزی سیاسی و توانای ئابووریی گرووپێکی دیاریکراوی کۆمەڵگه‌ی بەرز کردبووەوە.
– راگەیاندنی نوێ، پێویستیی بە ئیدارەکردن و پەرەپێدانی ئازادی، هاوڕا لەگەڵ بەرپرسیارێتیی گشتییە.
لە تێوریی بەرپرسیارێتیی کۆمەڵایەتیی راگەیاندندا، وەک بنەمایەک، پێویستە لەو کاتەی کە وه‌ڵامی پێداویستیی خوێنەری خۆی دەداتەوە، لە بەرامبەر کار و چالاکییه‌کانیدا بەرپرسیارێتیی هەبێت. ئەمە بەو مانایە دێت کە ئازادی و بەرپرسیارێتی، دوو رووی یەک دراون؛ بۆیە ئەم تێورییه، یەکلایەنە سەیری کاری راگەیاندن ناکات. لایەنگره‌كانی، باوەڕیان وایە کە ئەم تێورییه، توانای ئەو ئەرکە قورسەی هەیە کە لە نێوان سێ پرەنسیپی بەڕەواڵەت ناسازگاری ئازادیی تاک و ئازادیی راگەیاندن لە لایەکەوە و، بەڵێن و بەرپرسیارێتیی راگەیاندن لە بەرامبەر کۆمەڵگه‌دا لە لایەکی ترەوە، هاوسەنگی دروست بکات و بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئه‌و گرفتانه‌ی كه تێوریی راگەیاندنی ئازاد لە بواری پراکتیکیدا دووچاری ببوو، رێگەچارەیەکی گونجاو بدۆزێتەوە. سیسته‌می ئازادیی راگەیاندن، لە هەوڵی هاندانی هەستی تاکی کۆمەڵگه‌دایە بە مەبەستی دیاریکراوی خۆی، بۆیە هەموو راستییهکان بۆ رای گشتی ئاشکرا ناکات، بەڵکوو لە هەندێ باردا بابەتەکان بە مەبەستی سیاسی و راکێشانی رای شەقام، دابەش و دەستکاری دەکات. هەروەها، دەکرێ چاوەڕوانیی پرسی لەم جۆرەیش لە سیسته‌می بەرپرسیارێتیی راگەیاندن بکرێت، بەڵام بە هۆی بەرپرسیارێتیی یاسایی و ئەخلاقی، کە لە ئەستۆیانە، به نیسبەت ئەم بابەتانە هەستیارترن. بۆیە بە بۆچوونی لایەنگرانی سیسته‌می بەرپرسیارێتیی کۆمەڵایەتی، رێژەی باوەڕ بە بابەتە بڵاوکراوەکان، زۆر زیاترە لە سیسته‌مەکانی تری راگەیاندن.
وشەی “باوەڕ”، بۆ یەکەم جار لە لایەن “دیفلیر [1]”، بە مەبەستی شیکاری پەیوەندیی سێ رەگەزی خەڵک، ئامراز و کۆمەڵگه، کەڵکی لێ وەرگیرا. باوەڕی خەڵک بە زانیارییه بڵاوکراوەکانی راگەیاندن، یەکێ لە تایبەتمەندییه‌كانی کۆمەڵگه‌ی نوێیه، بە شێوەیەک کە خەڵک چاوەڕێی وەرگرتنی زانیاریی راست و دروست لە راگەیاندن دەکەن و جۆریک لە باوەڕ لە نێوانیاندا دەستەبەر بووە، کە بە هۆی بەلاڕێبردنیدا لە سەردەمی سیسته‌می راگەیاندنی ئازاد، بەدی نەدەکرا.
3- راگەیاندن و ئەخلاق (ڕاگەیاندنی ئەخلاقمەند)
لایەنگرانی سیسته‌می بەرپرسیارێتیی راگەیاندن، باوەڕیان وایە لە کاری راگەیاندن پابەندی بە بنەماکانی ئەخلاقەوە، یەکێکە لە پرەنسیپەکانی ئەم سیسته‌مە. چونکە پێشتر، راگەیاندنکار تەنیا خۆی بە بەند و بڕگە یاسایییەکانهوە دەبەستەوە و، هیچ گرنگیی بە پاراستنی رفتار و رەوشتی گشتیی ئەو سەردەمە نەدەدا. راستییه‌كه‌ی، ئەو یاسا نەنووسراوانەی کە لە پرەنسیپەکانی کاری هەر راگەیاندنێکی ئەخلاقگەرادایە، پشتگوێ خرابوو. بە واتایەکی تر، لە سەدەی نۆزدەدا هەر وەکوو ئیستای هەرێمی کوردستان، راگەیاندن چەکێکی کوشندە بوو لە دەستی حزبه‌كاندا، تا ئه‌و شوێنه‌ی كه “لوته‌ر موت” شارەزای بواری راگەیاندن، ئەو دەورانەی، بە دەورانی رەشی راگەیاندنی حزبی ناو بردووە. هەروەها، سەرۆککۆماری ئەو کاتەی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، تۆماس جیفرسۆن، هەرچەندە لەگەڵ راگەیاندن زۆر بەنەرمی هەڵسوکەوتی دەکرد و دژی دەرکردنی یاسایەک بوو بۆ سنووردارکردنی ئازادیی راگەیاندن، بەڵام راگەیاندنی بە “لاپەڕەی پیس” ناوزەد دەکرد، کە دەبێتە هۆی پەرەپێدانی گەندەڵیی هزری و ناڕاستی لە کۆمەڵگه‌دا.
ئەنجوومەنی ئازادیی راگەیاندنی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا دەڵێت: داواکارییه‌کانی کۆمەڵگه‌ی ئەمریکی، ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ دیاریکردنی بەرپرسیارێتیی قورستر بۆ راگەیاندنی نێوخۆیی، بۆ خراپ بەکارهێنانی دەسەڵاتی راگەیاندن، هەڵخەڵەتاندنی خەڵک، هەواڵی ناڕاست و هێرشی بێبەڵگە بۆ سەر ژیانی تاک. ئەم جۆرە هەڵسوکەوته‌ی راگەیاندن، گومانی سه‌باره‌ت بە راگەیاندن زۆرتر کردووە. رەخنەی توندیان ئاراستە دەکرێ کە ئەم بێباوەڕییه، خۆی لە خۆیدا لاوازیی رۆڵی راگەیاندن و تێکچوونی شیرازەی کۆمەڵگەی لێدەکەوێتەوە.
ڕاگەیاندن، بە گرنگیدان بە بوارێکی تایبەت و چاوپۆشی لە بوارەکانی تر، رای گشتی بۆ ئامانجی دیاریکراو رادەکێشن. شارەزایانی بواری راگەیاندن باوەڕیان وایە، هەواڵ لە هەر كوێوه سەرچاوە بگرێت و لە لایەن هەر کەسێکەوە داڕێژرێت، هێزی تایبەت بە خۆی خەڵق دەکات. ئەم پرەنسیپە، تەنیا بە مانای بڵاوکردنەوەی هەواڵ و زانیاریی سیاسی لە رێگەی راگەیاندنەوە نییە، بەڵکوو هەرچی راگەیاندن، توانای بەرهەمهێنان و سازدانی دیالۆگ و قەبووڵی بەرپرسیارێتیی خۆی بەرز بکاتەوە و پیشەییتر کار بكات، جێگە و پێگەی گرنگتری لە بەڕێوەبردنی حوکمڕانیی وڵاتی پێ دەسپێردرێت. هێزی کاریگەری راگەیاندن، نابێت لە خزمەت هیچ حزب و لایەنێکی دیاریکراوی سیاسیدا بێ و، لە هەمان کاتدا ناکرێ بێلایەن بمێنێتەوە، بەڵکوو پێویستە سه‌ركردایه‌تییه‌كی سیاسی پێک بێنێت کە بەرژەوەندیی گشتی، وەکوو پیشەی سەرەکیی خۆی دەستنیشان بکات.
ئەگەر راگەیاندن، زانیاریی پێویست و دروست لە هەموو بوارەکاندا بڵاو بكاته‌وه، هەروەها رێز لە ژیانی تایبەتیی تاک و بەها بەرزەکانی کۆمەڵگه بگرێ، ئەمە بەجێگەیاندنی بەشێکە لە بەرپرسیارێتی، کە لە ئەستۆی راگەیاندنە. بەشه‌کەی تری، بۆ تێڕوانینی خەڵک سەبارەت بە بابەتە بڵاوکراوەکان دەگەڕێتەوە. بۆیە، ئه‌م پرسیاره دێتە گۆڕێ کە ئایا بەرپرسیارێتی لە کوێوه سەرچاوە ده‌گرێ و چۆن لەگەڵ تێورییه یاسایییەکان و ئەخلاقدا، هەماهەنگ و کارا دەکرێت؟
بەرپرسیارێتیی راگەیاندن، لە پراکتیککردنی ئەرک و دەسەڵاتەکانییه‌وه سەر هەڵدەدات، بۆیە دەکرێ لە سێ پرسدا ئاماژەی پێ بکرێت.
– بەرپرسیارێتیی نیشتمانی- کۆمەڵایەتی:
ئەم بەرپرسیارێتییه، به شێوەی یاسای نووسراو نییە، بەڵکوو دەگەڕێتەوە بۆ ئەخلاقی راگەیاندنکار و، بە ئەرکی سەرەکیی خۆی دەزانێ. وەکو بەڵێن و ئەرکی راگەیاندن لە بەرپرسیارێتی به‌رامبه‌ر بە یەکپارچەییی نیشتیمان.
– هێزی کاریگەربوون:
هێزی راگەیاندن، نەك بە پێوەری ماددی، بەڵکوو بە پێوەری مەعنەوی، کە بریتییە لە رێز و باوەڕی کۆمەڵگه بە بڵاوکراوەکانی راگەیاندن، هەڵدەسەنگێندرێ. رۆڵی کۆمەڵگه و جیاوازیی کۆمەڵگه‌ی رۆشنبیر، لێرەدا بەدیار دەکەوێت. لە نێوان هێز و بەرپرسیارێتیی راگەیاندندا، کە لە کۆمەڵگه‌وە بەدەست دەێت، پەیوەندییه‌كی راستەخۆ هەیە. چه‌ندی هەست بە بەرپرسیارێتی سه‌باره‌ت به بابەتە هەستیارەکانی کۆمەڵگه زیاتر بێت، هێزی راگەیاندن لە کۆمەڵگه‌دا زیاتر هەستی پێ دەکرێ و، پابەندیی تاکی کۆمەڵگه بە ناوەڕۆکی راگەیاندنەوە زیاتر دەبێت.
زانیاری:
ئەم بڕگەیه، بۆ زانیاریی راگەیاندنکار دەگەڕێتەوە، کە تا چ رادەیەک بەرامبه‌ر ئەرک و رۆڵی ئاسایشیی خۆی لە کۆمەڵگه‌دا بەرپرسە و، زانیاریی له‌سه‌ر هەیە. بۆیە، پێویستە ئەم کەسانە بە شێوەیەکی زانستی، پیشەی راگەیاندن فێر بووبن. ئەم بابەتەی کە راگەیاندنەکانی هەرێمی کورستان زۆر گرنگیی پێ نادەن و راگەیاندنکاران زۆر جار بە هۆی پروفیشناڵنەبوونیان، توانای کەڵکوەرگرتنیان لەو دەرفەتە یاسایییەی کە لە بواری کاری خۆیاندا بۆیان رەخساوە نییە و، تەنیا خۆیان بە کاری لاوەکی و شەقامپەسەندەوە خەریک دەکەن.
ئەنجام و راسپاردە
لە پراکتیککردنی یاسای راگەیاندندا، دوو رەگەزی ئازادی و بەرپرسیارێتی بەدەر دەکەون و، دەزگای دادوەری، بە سەرنجدان لە سیسته‌می راگەیاندن، بڕیار لەسەر بەربڵاوترکردنی پانتای ئازادی و، کەممەوداترکردنی بەرپرسیارێتیی راگەیاندن، یان بەپێچەوانەوە دەدات. ئازادی و بەرپرسیارێتی، دوو رووی یەک دراون و، ئازادی بەشێکی زۆری بەرپرسیارێتیی کۆمەڵایەتی لەخۆ دەگرێت. لەسەر ئەم بنەمایە، ئازادی، مافی سروشتی و بێبەرامبەر نییە، بەڵکوو مافێکی مەرجدارە بە بەرپرسیارێتی، کە مرۆڤ لە بەرامبەر خۆی و کۆمەڵگەدا هەوڵی بۆ داوە.
لە نێوان بۆچوونی کلاسیکی ئازادی و بوونی بەرپرسیارێتیی راگەیاندندا دژایەتی نییە. بەرپرسیارێتی، وەکوو رێزگرتن لە یاسا، خۆی لە خۆیدا بەربەستی ئازادی نییە، بەڵکوو بەپێچەوانەوە، دەتوانێ سەرچاوەی جۆرێک لە ئازادیی ئەرێنی بێت. بەڵام بەرپرسیارێتی، لەگەڵ ئازادیی بێسنووردا دژایەتیی هەیە. لە زۆر باردا لە راگەیاندنی هەرێمی کوردستان، ئازادی بەم شێوەی کە بوونی هەیە، رواڵەتێکە لە نەبوونی بەرپرسیارێتیی کۆمەڵایەتی، کە سنووری ئازادیی راگەیاندنی تێ پەراندووە و، راستییه‌كه‌ی، بووەتە هۆی چەواشەکردنی رای گشتی و مەترسی لەسەر یەکپارچەییی خاکی هەرێم.
هەروەک چۆن دیموکراسی و راگەیاندن، دوو چەمکی پێكه‌وه‌گرێدراون و تەواوکەری یەکدین و، ئەگەر دیموکراسی لە کۆمەڵگه‌دا بوونی هەبێت، هێز و ئازادیی راگەیاندنیش بوونی دەبێت و دەتوانێت راگەیاندن وەک ناوەندێکی میدیا، بکاتە هێزێکی کارا، هه‌ر به‌و شێوه‌یه، بەرپرسیارێتی و راگەیاندنیش دوو رووی یەک دراون و تەواوکەری یەکترین. دیموکراسی، بەبێ ئازادیی راگەیاندن بوونی نییە و، ئازادیش تەنیا لە سیسته‌مێکی بەرپرسدا دەوام دێنێت. لە کۆمەڵگه‌ی ئێمەدا بە هۆی لاوازبوونی ئاستی رۆشنبیریی یاسایی، یان بەهەڵەتێگەیشتن لە چەمکی ئازادیی راگەیاندن، ئەگەر ئاماژە بە بەرپرسیارێتیی راگەیاندن بکرێت، بە هێرشکردنە سەر ئازادی و سنووردارکردنی، شرۆڤەی بۆ دەکرێت. لە کاتێکدا، راگەیاندن بەبێ بەرپرسیارێتی، دەرەنجامەکەی فەوزایە، کە بەداخەوە، دووچاری راگەیاندنی ئێمە بووەتەوە. پێویستە ئەم بابەتە بۆ تاکی کۆمەڵگه و راگەیاندنکارانیش لە هەرێمی کوردستان روون بکرێتەوە، کە کەس لەگەڵ سانسووری ئەقڵ، بیرکردنەوە، قەڵەم و چونێتیی رادەربڕیندا نییە. بەڵام ئازادیی بێسنوور، واتا ئازادیی بەبێ بەرپرسیارێتی، خۆی لە خۆیدا مەترسییە لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی و یەکپارچەییی وڵات و، هاندەرە بۆ بیرۆکەی توندوتیژیی ئایینی، بەتایبەت ئەگەر راگەیاندنێکی پرۆفیشناڵ، بوونی نەبێت. بۆیە، دەبێت راگەیاندن لە نێوان ئازادی و بەرسیارێتیدا گەمارۆ بدرێت و ببێتە وێستگەیەك بۆ خەڵک، بە مەبەستی رەخنەگرتن لە سیاسەتی چەوتی حوکمڕانی.
بەڵام ئەوەی لە راگەیاندنی هەرێمی کوردستان بڵاو دەکرێتەوە، لە زۆربەی یاساكانی راگەیاندنی وڵاتە گەشەسەندووکاندا، بەرپرسیارێتیی شارستانی و سزایی لێ دەکەوێتەوە، مەگەر بتوانن لە بەشی شارستانی، بە پشتبەستن بە پرەنسیپی “ڕاستی، هەمیشە یەک بەرگرییە”[2] بەڵگەی راستی و دروستیی بابەتی بڵاوکراو بخەنە روو و، لە بەشی تاواندا، ئاماژە بە راستیی بابەتی بڵاوکراوە لە بارێکدا دەکرێت، کە راگەیاندن بە هۆی بەرژەوەندیی گشتییەوە ئه‌م كاره‌ی ئه‌نجام دابێت. بۆیە، ئازادیی راگەیاندن مافێکی رەها نییە و لە هەر جێگایەک مەترسیی بێت بۆ سەر وڵات، یان ببێتە هۆی پێشێلکردنی ماف و ئازادییه گشتییەکانی تاک و کۆمەڵگه، پێویستە سنووردار بکرێت. ئەم خاڵانەی خوارەوە وەکوو راسپاردەیەک، بە مەبەستی رچاوکردنی لە پرۆژەیاساکانی داهاتوودا دەخەینە روو:
– ئازادیی راگەیاندن بەرهەمی خەباتی شارستانیی کۆمەڵگه‌ی نێودەوڵەتییە. هیچ کەس و لایەنێک، جگە له یاسا، مافی سنووردارکردنی ئەم ئازادییەی نییە. بۆیە، پێشنیاری ئازادیی راگەیاندن لە ئاستی سیسته‌می دیموکراسیی لیبراڵیدا دەکەین، بەڵام بە ره‌چاوکردنی رەگەزی بەرپرسیارێتی.
– هەوڵ بدرێ راگەیاندنکاری پرۆفیشناڵ، لە رێگەی بەرزکردنەوەی ئاستی زانستیی کۆلیژ و بەشی راگەیاندنه‌وه، په‌روەرده بكرێ.
– پێویستە لە هەرێمی کوردستان، لەگەڵ راگەیاندنی حزبی، راگەیاندنێکی نیشتیمانی بە مەبەستی پەروەردەکردنی نەوەیەکی نیشتمانپەروەر، بوونی هەبێت.
[1] Defleur
[2] Trouth is always a defence
سه‌رچاوه: سایتی پێنووس (penus.krd)