رۆژنامه‌وانى 
رۆژنامه‌وانی، هه‌ولێر، د. هەتاو حەمەساڵح حسێن
به‌شی یه‌كه‌م:
لەگەڵ پێشکەوتنی میدیا لە جیهانی ئەمرۆدا دەرکەوتنی ژن زیادیکردووە، زۆرجاریش رۆڵی سەرەکی هەبووە بەتایبەت لەناو فیلم و دراماکاندا، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا رۆڵی ژن هەمیشە جێگەی مشتومرێکی زۆری لێکۆلەرانی بواری میدیا و رەخنەگران و نوسەران بووە، ئێمە لەم وتارەدا هەڵسەنگاندن و شیکردنەوە بۆ رۆڵ و دەرکەوتنی ژن لە میدیایی کوردیدا دەکەین. ئامانجمان خستنەروی پێگە و رۆڵی ژنە لە دراماکاندا و زانینی کاریگەرییەکانی میدیایە لەسەر جەماوەر، لێرەدا دەپرسیت لەوەی ژن چ کەرەستە و بابەتێکی راگەیاندنە و هەروەها لە چۆنێتی وێناکردنی ژن لە دراما ته‌له‌ڤزیۆنییەکاکدا دەکۆڵێتەوە، پاشان باس لە کاریگەرییەکانی میدیا لەسەر کەسایەتی ژن ، چونکە زۆرجار بوونی وەک مرۆڤێکی سەربەست و سەربەخۆ لە کۆمەڵگادا خراوەتە ژێر پرسیارەوە.
میدیای دیجیتاڵی بابەتی نوێیە و لەگەڵیشیدا کێشەی نوێی هێناوە، مەسەلەی ژن و دەرکەوتنی لە میدیادا جێی قسە مشتومری زۆرێك لە دەزگاكانى كۆمەڵگەى مەدەنی رێكخراو و پەروەرشیاران و لیكۆڵەرانى سۆسیۆلۆجى و بوارى میدیایە، ساڵانیکی زۆرە رەخنەی توند لەسەر ئەم بابەتە هەیە و توێژینەوە و کتێبی لەسەر دەردەکرێت، داکۆکیکارانی کێشەکانی ژن کۆنگرەی ناوخۆیی و جیهانی بۆ دەگرن و چەندین رێگەچارە بۆ کێشەکان دەخەنە بەر باس و لێکۆڵینەوە.
دەوترێت نمایشکردنی ژن لە فیلم و دراماکاندا بوەتە مایەی شکاندنی کەسایەتی، چونکە وەک مرۆڤیکی سەربەخۆ و تەواو سەیر ناکرێت، بۆ نمونە لە دەركەوتنەكاندا رۆڵی کەسایەتیەکی کەمی پێدەدرێت، بەو واتایەی فیلم و دراماکان کەسایەتی ژنیان سووک کردووە و زیاتر بۆ مەبەستی چێژ و وروژاندن بەکاریدەهێنن، ئەمە لەلایەکەوە، لەلایەکی دیکەشەوە زۆرجار بەشێوەیەكى چەواشەکار دەردەكەویت و گوزارشت لە خودى راستەقینەى خۆی ناكات، بەو واتایەی وەک مرۆڤیكى ئاسایی مامەڵە لەگەل كەسێتى ژندا ناکرێت، بەڵكو وەک تابلۆ یان دروستکراوێکی جوان و بۆ راکێشانی سەربجی خەڵک دادەنرێت، میدیا وێنەکی ئەفسانەیی بۆ ژن لە مێشکی خەڵکدا بە تایبەت پیاواندا دروستکردووە، ئەمەش کێشەی لە کۆمەڵگە و لەناو خێزانەکاندا زیاتر دروستکردووە (جابر، ٢٠١٥؛ عمارە ٢٠٠٨).
ئاشکرایە میدیا توانایەكى گەورەی هەیە بۆ گۆڕین و دارشتنەوەی بیری کۆمەڵگە كەواتە دەكرێت میدیا بەكاربهێنرت بۆ گۆڕینى زۆر دابونەریت و بیروبۆچوونى نەشیاو لە كۆمەڵگەدا بە تایبەت ئەوانەى پەیوەندییان بە ژنەوە هەیە، دەكرێت لە رێگەی بەرنامەى هوشیارى و فیلم و درامای بەهێزەوە مافەكانى ژن و بخرێتەروو، یان بە چیرۆكى بەهێز كە بینەری زۆرى هەبێت چارەسەرەى كێشە گەورەكانى بوارى ژن و خێزان كۆمەڵگە بكرێت[1].
ئەمڕۆ لەگەڵ ئەو پیشكەوتنە گەورانەى كە فیلم و دراما بەخۆیانەوە بینیوە هێشتا بەرهەمهێنەرانی ئەو بوارە زۆر بیریان لەكارێکى لەو جۆرە نەکردوەتەوە، تاوەكو ئێستا زۆر کار لەسەر بەهێزکردنی پێگەی ژن لە کۆمەڵگەدا نەکراوە، بەڵکو ئەوەی لە بواری دۆزی ژندا لە میدیادا دەبینرێت بەپێچەوانەوەیە، زۆرجاریش هەموو ئەو هەوڵانەى كەژنان بۆ بەدەستهنانى مافەكانیان داویانە یان بە شێوەیەكى گالتەئامیز خراوەتەرو و یان جەخت لەسەر نائاكامى هەوڵەكان کراوەتەوە.
تەنانەت ئەو وتەیەی کە دەڵێت هونەر رەنگدەرەوەی کۆمەڵگایە کاری پێنەکراوە، چونکە بە پێی ئامارەكان ژنان زۆر هەنگاویان لە بوارى زانستی ئیدارى تەنانەت سیاسەتیشدا ناوە بەڵام لە فیلم دراماكاندا هەرهەمان ئەو وێنە كۆنەى كە دەیان ساڵ لەمەوبەر هەیبووە پێیدەریت ، بۆ نمونە ژنی لاواز و بێدەسەلات وبێ مێشك لەناو دراماكاندا زۆر زۆرە لە كاتێكدا ژن لە زۆر بواردا هەنگاوی ناوە و توانیویەتى ئەو قۆناغە تێپەرینێت.
گرنگی ئەم باسە و بایەخی بۆ زانستی و ئەکادیمی میدیا بریتیە لە:
- لەم باسەدا فۆکەس لەسەر کاریگەری دراماکان (لۆکاڵی و دۆبلاژکراو) کراوە، دەمانەوێت بزانین پەخشکردنی دراماکان چ وێنەیەکی بۆ ژن لەناو کۆمەڵگەدا دروستکردووە.
- ئەم باسە دەکۆڵێتەوە لەوەی تا چ رادەیەک فیلم دراماکانی ناو کەناڵە کوردیەکان رەنگدانەوەی واقعی کۆمەڵگای کوردییە و تا چەند پێگەی ژنی لەناو کۆمەڵگادا بەهێز کردووە.
- ئەم باسە پەیوەندی نێوان میدیا و جەماوەر دەخاتەروو، ئاشکرایە کەوا پەیوەندییەکی راستەوانە لەنێوان میدیاو خەڵکدا هەیە ، واتە هێندەی زۆری بەکارهێنانی ئامرازەکانی راگەیاندن و تەکنەلۆژیا لەلایەن جەماوەرەوە کاریگەرییەکانیشی زیاد دەکات، ئێستا هەر لە منداڵێکی تەمەن ٣ ساڵییەوە تاوەکو کەسێکی بەتەمەنی ٨٠ ساڵی بەشێوەیەکی کەم تازۆر ئالوودەی بەکارهێنانی تەکنەلۆژیای میدیایی بووە، کەواتە گرنگە پسپۆرانی بواری میدیا ئەم بابەتە فەرامۆش نەکەن و بەردوام لە نوسین و خستنەرووی دەرئەنجامی نوێ بۆ خزمەتکردنی زیاتر بە کتێبخانەو زانکۆکانی کوردستان.
- لەرووی پەروەردەوە ئاشکرایە کە میدیا بووەتە ئامرازێکی کاریگەری ناو کۆمەڵگا، پێشتر دەوترا پەروەردە لەناو خێزان و قوتابخانە و كۆمەڵگادا دروست دەبێت بەڵام ئێستا میدیا بەشێوەیەكى سەرسورهێنەوەر كەوتوەتە پێش هەموو ئەوانەوەو ركابەریى هەرسێكیان دەكات، لەگەڵ پێشکەوتنە بەهێز و خێراکانی تەکنەلۆژیای میدیای ئەمرۆدا ،کاریگەرییە بەهێزەکانیشی رۆژبەرۆژ لە زۆربوندایە، ئەگەر جاران هاوڵاتی سەیرکردنی زنجیرە درامایەک یان هەر بەرنامەیەکی لە شەوورۆژێکدا لە چەند کاتژمێرێکدا بۆ رەخسابێت و ئێستا و لەگەڵ هەماهەنگی هەریەکە لە بەرهەمەکانی ته‌له‌ڤزیۆن و ئینتەرنێت رادەی ئالوودە بوون بە میدیاوە زیاتربووە، هاتنە کایەی کەناڵی سەتەلایت کە بە شێوەیەکی ٢٤ کاتژمێری کەناڵی تایبەت بە فیلم و دراما بەرهەمی خۆی پەخشدەکات بەهەمانشێوە کاریگەرییەکانی میدیای زیاد کردووە.
- ئەم باسە گرنگی ئەوتۆی هەیە چونکە بە سەربوردێکی خێرا بەناو کەناڵە ته‌له‌ڤزیۆنییەکانی کوردییدا دەردەکەوێت کە ئاستی بەرهەمی درامای کوردی لەچاو بەرهەمە هاوردەکاندا زۆر کەمە، دەبوو كاتێك باس لەکاریگەری دراما لەسەر جەماوەر دەكەین زیاتر باس لە درامای ناوخۆیی بکەین، بەڵام بەهۆی هەژاری کورد لەبەرهەمهێنانی دراماو سینەمادا ناچاربووین ئاماژە بە فیلمە هاوردە دۆبلاژکراوەکانی وڵاتانی دەوروبەر لە عەرەبی و تورکی و فارسی بکەین.
- ئەم باسە ئاماژە بەمەترسی زۆری پەخشکردنی فیلمە دۆبلاژکراوەکانی وڵاتانی دراوسێ دەکات بەوەی کە هۆکارێکە بۆ زاڵکردنی کلتوری وڵاتی بەرهەمهێنەر، زۆرجار بەرهەمی درامایی كاریگەرى قوڵ و راستەوخۆی لەسەر خەڵك بەجێدەهێڵێت و مەترسی لەسەر سرینەوەی کلتور و رۆشبیریى نەتەوەیی دەبێت، واتە جۆرە داگیرکارییەکی تر هاتۆتە کایەوە کە مەترسییەکەی لە داگیرکردنی سەربازی کەمتر نیە. بەتایبەت هاوردەکردنی بەرهەمی وڵاتانی دراوسێ چونکە کاریگەریی ئەوان زیاترە، بۆ نمونە ئەوەندەى درامایەكى توركى كاریگەرى لەسەر بینەرێکی کورد بەجێدەهێڵێت ، هەرگیز فیلمێكى ئەوروپى یان ئەمریكى ئەو كاریگەرییەى نابێت لەبەر هۆکاری نزیكى داب نەریت و زمان و رەنگ و شوێنی جوگرافی.
- لەکۆتاییدا، کەمی بابەتی میدیایی بەتایبەت سەبارەت بە سۆسیۆلۆژیای میدیا بۆشاییەکی گەورەی لەناو خوێندنی میدیایی و کتێبخانەی زانستە مرۆیی و کۆمەڵایەتیەکاندا دروستکردووە، کەواتە گرنگە نوسین و بابەت لەم بوارەدا زیاتر بکرێت.
جێی خۆیەتی لەم باسەماندا ئەم پرسیارانە بوروژێنین:
١- ئایا میدیا سەرکەوتوو بووە لە وێناکردنی ژن وەک خۆی یان زیاتر مەبەستی بووە وەک کەرەستەیەکی جوانی و سێکس و وروژاندن بەرجەستەی بکات؟
٢- ئایا میدیا چ کاریگەرییەکی لەسەر تێروانینی خەڵکی بۆ ژن هەبووە؟ ئایا وێنای ژنی لاواز یان بەهێز کردووە لەناو کۆمەڵگادا؟
تیۆرییەکانی کاریگەریی میدیا
ئەم تیۆریانە روونى دەكەنەوە كەوا میدیا خاوەنی هەژموونێکی ئەوەندە گەورەیە کە دەتوانێت وێنەو وێنای شتەكان لاى جەماوەر ئاوەژووبكات، ئەم تیۆریانە بە ئاشکرا دەڵێن ئەو بابەتانەى روودەدەن هەمان ئەو وێنانە نین كە میدیا دروستى دەكات، زۆرجار شتێكی ناپەسەند جواندەكرێت و ئەوەى جوانە بێزراو دەكرێت و وێنای نوێی بۆ درووست دەكرێت.
ئەو تیۆرییانەى بە گشتى باسی كاریگەرى میدیا لەسەر جەماوەر دەكەن، بریتین لە:
- تیۆرى گولەى سیحرى Magic Bullet Theory
ئەم تیۆریە زیاتر كار لەسەر بنەمای دەروونناسى و كۆمەڵناسی و شیكردنەوە دەروونیەكان دەكات، میدیا بە پێی ئەم تیۆریە وەك گولە مێشكى جەماوەر دەبڕێت و تیایدا جێگیر دەبێت، ئەم تیۆریە زیاتر لە دواى جەنگى جیهانی یەكەم و نێوان هەردوو دوو جەنگی یەكەم دووەمدا كاری پێدەكرا، چونكە لەو كاتەدا ئامرازەكانى راگەیاندن كاریان بۆ دەسەڵات دەكرد و خەڵكی تەنها لەرێگەى میدیای دەسەڵاتەوە هەواڵی وەردەگرت و، ژمارەى میدیاكان لەهەر وڵاتێكدا بەپەنجەى دەست دەژمێردرا، هەربۆیە دەسەڵات دەیتوانى ئاراستەى خەڵك بەئاسانی بگۆرێت. بۆ نمونە لەماوەى ئەو دوو جەنگەدا هەر یەكە لەوڵاتانى یەكێتى سۆڤیەت و ئەڵمانیا زۆر بە ئاسانى خەڵكەكەیان بێهۆشكردبوو بە دووبارەكردنەوەى درووشمی جەنگ و فیداكارى و سەروەرى، هەرچەندە زاناكان لەدواى جەنگی جیهانی دووەم بروایان وابوو ئەم تیۆریە كاریگەرى كەمبووەتەوە، بەڵام ئێستا لەگەڵ زۆربوونى میدیای جۆراوجۆر (تقلیدیى و نوێ) كاریگەرییەكانى میدیا وەك گولەى سیحرى هاتووەتەوە، چونكە دووبارە بوونەوەى هەواڵێك لەچەند دەزگایەكى جیاوازەوە بابەتەكان وەك گولە مێشكى جەماوەر دەبڕێت و جێگیر دەبێت. (McQuail, D., 2010; Christians, C.G., 2009; McCombs, M.E., and Shaw, D.L., 1972).
- تیۆرى بەكارهێنان و تێرکردن Uses and Gratifications Theory
ئەم تیۆریەش بەهەمان شێوە باس لە كاریگەرییەكانى راگەیاندن دەكات لەسەر جەماوەر بەڵام ئەمەیان وەك گولەى سیحرى نیە بێ ئەوەى جەماوەر بیەوێت ئاراستەی بكرێت، بەڵكو خەڵك خۆى بە شوێنیدا دەگەرێت و سێرچی بۆ دەكات، خەڵك پێویستى پێیەتى و دەیەوێت پێداویستییە دەروونى و كۆمەڵاتی و سیاسیەكانی خۆى پێپڕبكاتەوە، بۆ نمونە گەران بۆ فیلمێك یان زنجیرە درامایەكى ته‌له‌ڤزیۆنیی، بەهەمانشێوە گوێگرتن لە گۆرانیەك یان تەنانەت سەیركردنى هەواڵێك یان راپۆرتێكی بنكۆڵكارى و دۆكیومینتارى (McQuail, D., 2010; Christians, C.G., 2009; McCombs, M.E., and Shaw, D.L., 1972).
- تێۆری چاندنی رۆشبیری Cultivation Theory
ئەم تیۆریە باس لە كاریگەرییە بەردەوامەكانى میدیا دەكات، بەڵام ئەمەشیان بەشێوەیەكى خێرا نابێت، ئەم تیۆریە دەڵێت ماوەیەكى دوورودریژ پێویستە تاوەكو وێنەیەك، باوەرێك، بیروبۆچونێك، بەرامبەر بە كەسێك، چینێک (بۆ نمونە ژن) یان دەزگایەك دروستدەكرێت، ئەم تیۆریە وەك گولە سیحریەكە نیە بەڵكو ئەم بەشێوەیەكى هێمن و لەسەرخۆ كاریگەرییەكان بەجێدەهێڵێت، لەم جۆرە راگەیاندنەدا زیاتر بە هۆى هونەر و گۆرانی و فیلم و دراماكانەوە، رۆشنبیرى و كەڵچەرى داب و نەریت و بەهاكانى میللەتێك، یان كۆمەڵگەیەك دەگۆرێت. (McQuail, D., 2010; Christians, C.G., 2009; McCombs, M.E., and Shaw, D.L., 1972).
- تیۆرى ئەجێنداسازی Agenda- Setting Theory
ئەم تیۆریە گرنگی دەدات بە پەیوەندى نێوان میدیا و جەماوەر و كاریگەرییەكانى میدیا لەسەر جەماوەر، ئەم تیۆریە بە شێوەیەكى زۆر ئاشكرا دەڵێت ئێمە ئەجێندا بۆ جەماوەر رێكدەخەین، بەو بەهانەیەی میدیا ناتوانێت هەموو رووداوەكان و باسەكان لەیەك كاتدا پێشكەش بكات پێویستە بەرنامەرێژى بۆ بكرێت، كاتێك میدیاكار كاردەكات بۆ ئەوەى ریزبەندى بۆ گرنگی بابەتەکان بۆ جەماوەر بكات، لێرەدا شتی سەیروسەمەر درووستدەبێت، بۆ نمونە مەسەلەیەك كە شایەنى ئەوەندە قسە لەسەركردن نیە دەیان پرۆگرامی بۆ دادەنرێت ، تاوەكو وای لێدێت دەبێتە جێگەى گرنگرپێدانى جەماوەر و خەڵكی پێوە سەرقاڵ دەكرێت، بەجۆریك كە ئاگایان لەمەسەلە گرنگەكان نەمێنێت واتە ئیهتماماتەكان بەلاڕێدا دەبرێن، هەر بەم جۆرەش میدیا بەرنامەرێژی خۆی هەیە بۆ دارشتنی بیروبۆچونێکی تاییبەت بە ژن لە کۆمەڵگادا(McQuail, D., 2010; Christians, C.G., 2009; McCombs, M.E., and Shaw, D.L., 1972)
ئەو كاریگەرییانەی کە دروست دەبن خاو و خێرای هەیە، دەشێت میدیا كار لەسەر هەریەك لەمانە کاربكات یان وەك گولەى سیحری یان وەك تیۆرى چاندن (Cultivation Theory).
- کەواتە بەپێی ئەم تیۆرتیانەی باسمان کرد دەتوانین کاریگەری میدیا لەسەر جەماوەر لەم چەند خاڵەی خوارەوە کورتبکەینەوە:
- میدیا كاریگەرى لەسەر هەڵوێست و ئاراستەى خەڵك هەیە، بە واتایەكى تر میدیا بە شێوەیەکی خیرا گۆرانکاری دروست دەکات وەک گولەی سیحری گۆرانكارى لە هەڵویست و ئاراستەدا دەكات، راگەیاندن زۆر بەئاسانی دەتوانێت تێروانین و ئاراستەى خەڵك لەماوەی شەورۆژێکدا بگۆریت كار لەسەر هەست و سۆزیش بكات، وەك خۆشەویستی و رق، قبوڵ و رەفز، تەنانەت دوژمنایەتى و مەیل دەشێت هەر لەرێی راگەیاندنەوە ئەنجام بدرێت، لێرەدا راگەیاندن كاریگەرى تەواوى لەسەر هەڵویست و حوكمدانمان بەسەر شتەكاندا هەیە، ئیتر ئەوە بەرامبەر بە كەسێك، بیروباوەرێك، حیزبێك یان بەهایەك بێت.
- میدیا گۆرانكاری لە مەعریفەى خەڵكدا دەكات ئەمیان پرۆسەیەکی هێواشە و بە نەرمی کاریگەرییەکان بەجێدەهێڵێت، مەعریفە بریتیە لەكۆمەڵە زانیانیاریەكی كەڵەكەبوو كە خەڵكی لەرێگەی راگەیاندنەوە وەریدەگرێت و كاریكەرى زۆریشى بەسەرەوە دروستدەكات، كاریگەرى لەسەر مەعریفەى خەڵك لە كاریگەرى سەر هەڵویست و ئاراستە گەورەترە و قووڵترە، لێرەدا راگەیاندن كاریگەرییەكان بەهۆى زۆر دووبارە كردنەوەى زاراوەكان، چیرۆكەكان، هەواڵەكان، بیرۆكەكان درووستدەكات، كاریگەریی لەسەر مەعریفە وەك گۆرانی هەڵویست نیە كە بەنەمانى هەڵمەتەكە ئەویش لابچێت بەڵكو بۆ ماوەیەكی دوورو درێژ دەمێنێتەوە.
- میدیا گۆرانكارى لەبەهاكان و پەروەردەى ناو كۆمەڵگە دەكات، ئەمەیان پرۆسەیەکی گەورەترە کاری زۆری دەوی جاران دەوترا پەروەردە لە ماڵ و قوتابخانەوە كۆمەڵگە دەكرێت، ئێستا راگەیاندن رۆڵی زیاترى لەو سیانە هەیە.
- میدیا گۆرانكارى لە سلوكدا درووستدەكات، ئەمەیان کۆتا خاڵ کەوا ئایا میدیا کۆمەڵگەکی هۆشیارت بۆ درووست دەکات یان بێ ئاگا؟ گۆران لە سلوكدا تەنها بەیەك هۆكار نابێت و بەئاسانی نابێت (الشميمري، ٢٠١٠).
[1] وەک نمونەیەك، لە ساڵی یەکەمی سەدەی بیستدا کەرتی پەروەردەی سویدى داوا لە رۆماننووس و چیرۆکنوسەکان دەکات چارەسەرێك بۆ كەمى ئاستى خوێندكاران بیزاربوونیان لە وانەى جوگرافیادا بدۆزنەوە، بۆ ئەم مەبەستە ژمارەیەکی زۆر لە نوسەران بەشداری دەکەن بۆ نووسینی باشترین چیرۆک، لێرەدا سێلما لاگرلوف (Selma Lagerlöf) وەک چیرۆکنوسێک توانی كیبركێكە بباتەوە و سیناریۆی رۆمانێک بەناوی گەشتە سەرسورهێنەرەکەی نێڵز بنوسێتەوە، لە ساڵی١٩٠٠ دستی پێکرد و لە ١٩٠٦ چیرۆکەکەی تەواو کرد، لەمەوە توانی منداڵان تەنانەت گەوەركانیش كەمەندكێشى وانەى جوگرافی شوێنەکانی ئەوروپا بکات، لەبەر گرنگی و کاریگەری زۆری ئەم چیرۆکە دوای نزیکەی ٧٥ ساڵ کرایە فیلمێکی کارتۆنی ناوبانگێکی گەورەی لە هەموو جیهاندا درووستکرد، كەواتە بە وێنەی ئەم بەرهەمە دەكرێت لە رێگەی بەرهەمهێنانی درامای بەهێزەوە باشترین كار لەسەر دروستکردنی کەسایەتیەکی بەهێزی ژن و وێناكردنى وەك مرۆڤیكى خاوەن دەسەڵات و ئیرادە بکرێت (Encyclopædia Britannica).